ویژه بزرگداشت شاهچراغ / زیارتنامه احمد بن موسی کاظم؛ نگاهی به تاریخچه و بخش‌های مختلف حرم ایشان+ ویدئو

زیارت نامه شاهچراغ

شاهچراغ شیراز یا همان حرم حضرت شاهچراغ (ع)، برادر گرامی امام رضا (ع) و فرزند ارشد امام موسی کاظم (ع) است که همچون ستاره‌ای نورانی در شب‌های شیراز است. آرامگاه ایشان که به‌عنوان بزرگ‌ترین زیارتگاه مذهبی شیراز و استان فارس است و یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های مذهبی ایران به‌شمار می‌آید. این زیارتگاه علاوه‌بر معماری شگفت‌انگیز، تزئینات بسیار زیبایی از کاشی‌کاری و آینه‌کاری دارد که یکی از شاهکارهای معماری ایرانی-اسلامی محسوب می‌شود.

فهرست محتوای این مقاله

هرچند شاهچراغ در سال‌های گذشته به‌دلیل عملیات تروریستی در آن مورد توجه بسیاری از اهالی رسانه و مردم قرار گرفته بود؛ اما اکنون همان امنیت سابق را بدست آورده و خلوتگاه آرام و عاری از خطر اهالی شیراز، گردشگران داخلی و خارجی شده است. پس اگر قصد دارید تا بیشتر با حرم شاهچراغ شیراز آشنا شوید و از تاریخچه و جاذبه‌های اطراف آن نیز اطلاعاتی کسب کنید، همانند همیشه در ادامه با ما همراه شوید.

حرم حضرت شاهچراغ (ع) کجاست؟

در ابتدا پیش از هر چیزی لازم است تا به موقعیت مکانی و مسیر دسترسی حرم حضرت شاهچراغ (ع) اشاره کنیم که یکی از معروف‌ترین مکان‌های گردشگری و مذهبی شیراز است. این حرم در مرکز شهر شیراز و در نزدیکی بازار وکیل، مسجد وکیل و خیابان لطفعلی‌خان زند قرار دارد.

همین موضوع باعث شده است تا با توجه به موقعیت مکانی و اهمیت تاریخی و مذهبی، معماری باشکوه و فضای معنوی خاصی برای آن طراحی کنند, زیرا همانطور که پیش‌تر اشاره کردیم، حم ایشان سالانه میزبان هزاران زائر و گردشگر از سراسر ایران و جهان است. شاهچراغ (ع) یکی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) بوده که همانند برادر بزرگوارش به‌دلیل مقابله با ظلم عباسیان به شهادت رسیده‌اند.

حرم این حضرت به‌عنوان سومین مکان زیارتی پربازدید در کشور شناخته می‌شود. در واقع بارگاه حضرت شاهچراغ (ع)، برای مسلمانان بالاخص شیعیان، پس از حرم‌های مقدس امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س)، از اهمیت بالا و خاصی برخوردار است. ضمنا از آنجایی که شیعیان باور دارند که دو فرزند (پسر) دیگر امام موسی کاظم (ع) نیز در جوار این حضرت به خاک سپرده شده‌اند، این مکان مقدس‌تر هم شمرده می‌شود.

• آدرس حرم حضرت شاهچراغ (ع): استان فارس، شهر شیراز، میدان احمدی، خیابان 9 دی، ایستگاه اتوبوس 9 دی، جنب خانه تاریخی منطقی‌نژاد، حرم حضرت شاهچراغ (ع)

مسیر دسترسی به حرم شاهچراغ شیراز

حرم حضرت شاهچراغ (ع) در مرکز شهر شیراز قرار دارد و می‌توان از نقاط مختلف شهر به آن دسترسی داشت. ولی به‌طورکلی برای گردشگرانی که قصد زیارت از این مکان مقدس را دارند، چندین گزینه مختلف وجود دارد. برای مثال از طریق حمل‌ونقل عمومی می‌توان به‌راحتی با اتوبوس و تاکسی به نزدیکی حرم رسید.

قرارگیری ایستگاه‌های اتوبوس و تاکسی در نزدیکی حرم شاهچراغ شیراز، دسترسی به این حرم را تسهیل کرده‌اند. لازم به ذکر است که ایستگاه اتوبوسی موسوم به ایستگاه اتوبوس 9 دی در نزدیکی حریم ایشان وجود دارد.

تاریخچه بارگاه حضرت شاهچراغ (ع)

حضرت شاهچراغ (ع) و بارگاه این حضرت تاریخچه پر فراز و نشیبی دارند؛ ماجرا از یورش ناجوانمردانه لشکر حاکم فارس به مخفیگاه ایشان شروع می‌شود که پیکر ایشان زیر آوار دفن می‌شود. سال‌ها بعد که به‌طرز شگفت‌انگیزی محل دفن ایشان کشف می‌شود، ایشان را زیر تل خاکی پیدا می‌کنند. در ادامه به تفسیر تاریخچه بارگاه حضرت شاهچراغ (ع) را برای روایت می‌کنیم و از حوادث و اشخاص مختلفی که در این ماجرا ایفای نقش کرده‌اند، سخن می‌گوییم.

آغاز ساخت بنای بارگاه حضرت شاهچراغ (ع)

به‌طورکلی آغاز ساخت بنای شاهچراغ (ع) یا به عبارت دیگر، قدمت این بارگاه را می‌توان به دوران «عضدالدوله دیلمی» از سلاطین آل بویه نسبت داد؛ یعنی به‌طور تقریبی محل دفن ایشان برای اولین بار، بین سال‌های 308 تا 328 هجری شمسی مشخص شده است. هرچند از زمان دقیق وفات یا شهادت ایشان زمان دقیقی در دست نیست، ولی گمان می‌رود که ایشان در سال 203 هجری قمری هم‌زمان با شهادت امام رضا (ع) به شهادت رسیده است.

حتما می‌توانید حدس بزنید که در دوران حکومت همین شاه، محل دفن حضرت شاهچراغ (ع) بجز یک تل خاک چیز دیگری نبود. اما حدود 3 قرن بعد از شهادت ایشان، در دوره حکومت اتابکان فارس مصادف با سال‌های 605 تا 640 هجری شمسی، «امیر مقرب‌الدین مسعود بدرالدین»، وزیر اتابک، حرمی برای ایشان آراسته شد. در این سند تاریخی آمده است که برای حرم ایشان، یک بقعه و گنبد همراه با ساخت یک رواق ساخته شده است.

نقش ملکه تاشی خاتون در توسعه حرم حضرت شاهچراغ (ع)

سال‌ها بعد ملکه تاشی خاتون، مادر شاه شیخ ابواسحاق اینجو در اواخر دوره ایلخانی مصادف با 723 هجری شمسی دستور ساخت بنای بلند، باشکوه و مزینی برای حضرت شاهچراغ (ع) را داد. روند ساخت این بنا حدود 5 سال به طول انجامید. جالب آنکه علاوه‌بر ساخت بارگاه بسیار بزرگی که با گنبدی بلند مزین شده بود، بخش‌های مختلفی چون مسجد، مدرسه و محلی برای پذیرایی و استراحت مسافران و بازاریان ساخته شد. ملکه تاشی خاتون، ملک یا قطعه زمین میمند فارس و عده‌ای از مغازه‌های بازار مجاور حرم را وقف آستان ایشان کرد.

توصیف ابن بطوطه از بنای حرم شاهچراغ (ع)

جهانگرد مسلمان نامدار «مُحمَّد بن عبدالله بن مُحمَّد اللواتی الطنجی» معروف به «ابن بطوطه» در سال 726 هجری شمسی به شهر شیراز سفر کرده است. ابن بطوطه در سفرنامه خود درباره آرامگاه حضرت شاهچراغ (ع) و اقدامات ارزشمندی که ملکه تاشی خاتون چنین آورده است:

“این آرامگاه در نظر اهالی شیراز احترام تمام (اهمیت زیادی) دارد و مردم برای تبرک و توسل (دعا) به زیارتش می‌روند. تاشی خاتون (همان ملکه)، در جوار این بقعه بزرگ، مدرسه و زاویه‌ای (استراحتگاهی) ساخته ‌است که در آن به اطعام (پذیرایی) مسافران می‌پردازد. شب‌های دوشنبه، خاتون به زیارت آرامگاه می‌آید و در آن شب قضات (قاضیان و افراد عالی رتبه) و فقها و سادات شیراز نیز حاضر می‌شوند. خوراک و میوه به مردم داده می‌شود و پس از صرف طعام (غذا)، واعظ بالای منبر می‌رود. خاتون در غرفه مشبکی که مشرف به مسجد است، می‌نشیند. در آخر هم طبل و شیپور و بوق می‌نوازند.”

مرمت‌ و بازسازی در دوره شاه اسماعیل صفوی

شاه اسماعیل صفوی در سال 885 هجری شمسی مرمت گسترده و قابل قبولی در آرامگاه انجام داده است؛ البته متاسفانه بر اثر زمین‌لرزه‌ای که حدود 85 سال بعد معادل با 970 هجری شمسی رخ داد، تقریبا نیمی از گنبد آرامگاه تخریب شده است که خوشبختانه سال‌ها بعد مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت.

بازسازی های دوره نادرشاه افشار

سال‌ها بعد دوباره این آرامگاه سرگذشت تازه‌ای گذرانده است و در دوره نادرشاه مصادف با سال 1108 هجری شمسی هم مرمت‌های بیشتری در حرم ایشان صورت گرفت. در این پروسه مرمت حرم شاهچراغ، قندیل بزرگی از طلا درست زیر گنبد این بارگاه قرار گرفت و از آن آویزان شد. در واقع نادرشاه افشار پیش از غلبه بر افغان‌ها و تصرف شهر شیراز تصمیم بر این گرفت که پس از شکست افغان‌ها و بیرون راندن آن‌ها، حرم شاهچراغ را بازسازی کند؛ حتی نادرشاه برای این امر مبلغی حدود 1,500 تومان صرف بازسازی این حرم کرد.

در کتاب تذکره دلگشا نوشته شاعر و مولف مشهور قرن سیزدهم «حاجی علی اکبر بسمل شیرازی» ملقب به «نواب» و متخلص به «بسمل» درباره میزان تخریب حرم در اثر زلزله هولناک سال 1202 هجری شمسی چنین آورده است:

“گنبد بقعه که از غایت (نظر) ارتفاع، آفتاب جهانتاب هرروز در نیمروز خود را در سایه آن کشیدی، به یک دفعه چنان بر زمین‌ خورد (تخریب شد) که زمین شکافته شد و در اعماق خاک فرو رفت… (اندکی مکث) و آن عمارات عالی… (اندکی تامل) تو گویی همیشه ویران بوده است… (یعنی طوری بنظر می‌رسید که گمان می‌رفت، این بارگاه برای همیشه ویران شده است)”

تاثیر بلایای طبیعی، بازسازی های مکرر و تحولات دوران قاجار

زلزله سال 1202 هجری شمسی ویرانگر و جبران‌ناپذیر بنظر می‌رسید، از همین رو قندیل نادرشاه به فروش رسید و مبلغ آن، صرف مرمت حرم شد.

درست چندین سال بعد در دوره فتحعلی شاه قاجار مصادف با سال 1206 هجری شمسی، این آرامگاه مورد بازسازی و مرمت دوباره قرار گرفت. اما نکته مهمی در این دستور بازسازی و مرمت صادره از سوی شاه قاجار وجود داشت و آن ساخت آرامگاه شاهچراغ به‌صورتی که کف آن یک متر بالاتر بیاید. همچنین در این دستور تاکید بر استفاده از مصالحی مانند سنگ، آجر و گچ برای ساخت و ساز شده بود و همچنین نصب ضریحی نقره‌ای رنگ را در بقعه ایشان ضروری می‌دانست.

اما امان از بلایای طبیعی که بارها و بارها، صدمات زیادی به شیراز و بارگاه شاهچراغ وارد کرده‌اند. در سال 1232 هجری شمسی، یعنی 30 سال پس از زلزله ویران‌کننده پیشین، زلزله‌ای دیگر رخ داد که بر اثر آن، گنبد شاهچراغ دوباره تخریب شد؛ هرچند خوشبختانه به همت فردی از رجال قاجار بنام «محمد ناصر ظهیرالدوله»، در همان سال مورد بازسازی قرار گرفت.

در سال 1251 هجری شمسی بود که دری نقره‌ای رنگ برای ورودی حرم شاهچراغ نصب شد. لازم به ذکر است که این در نقره‌ای رنگ به دستور فرزند ارشد ناصرالدین شاه قاجار، «سلطان مسعود میرزا» ملقب به «ظل السلطان» نصب شد. این شاهزاده قاجار که بیشتر به تخریب بناهای تاریخی اصفهان شهره است، گویا برای دلجویی از شاهچراغ دستش به امر خیر باز بوده است؛ زیرا در سال 1254 هجری شمسی اقدام به نصب ساعتی بزرگ در برج جنوبی بقعه متبرکه کرد. علاوه‌براین در سال 1266 نیز با بهره‌وری از هنر استاد زین‌العابدین آینه‌کاری دیوارها و سقف حرم حضرت شاهچراغ را به پایان رسانید.

بازسازی های معاصر از پهلوی تا انقلاب اسلامی

60 سال بعد مصادف با سال 1306 هجری شمسی که قدرت به دست رضاخان، شاه پهلوی افتاد، دیوارهای داخلی حرم مزین به آینه‌کاری شد. همچنین در همین سال‌ها بود که به همت انجمن آثار ملی و اداره باستان‌شناسی استان فارس، یک گنبد با اسکلت فلزی ساخته شد؛ این گنبد فلزی در سال 1336 هجری شمسی جایگزین گنبد قدیمی این بارگاه شد.

گنبد حرم حضرت شاهچراغ در سال‌های 1339 تا 1340 هجری شمسی دوباره برای چندمین بار مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت و کاشی‌کاری آن به دست استاد عیسی بهادری طراحی و اجرایی شد. در ادامه این روند بازسازی و مرمت، سالن دیگری به حرم ایشان افزوده شد که توسط هنرمندان نامداری چون «حسن ظریف صنایع» مزین به آینه‌کاری شد.

اما این پایان کار مرمت و بازسازی حرم حضرت شاهچراغ نبود، زیرا پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دستوری مبنی بر اجرای عملیات عمرانی صادر گردید. در این دستور آمده بود که سالن جدیدی بالاتر از سالن قبلی احداث شود و آینه‌کاری‌های بخش قدیمی که از پیش ناتمام مانده بود، تکمیل گردد. همچنین منبر بزرگی از جنس مرمر یک‌پارچه در بخش جنوبی سالن جدید گمارده شد که حجاری زیبا و چشم‌نوازی دارد.

زندگینامه حضرت احمد بن‌ موسی (ع)

اگرچه در بخش تاریخچه بارگاه حضرت شاهچراغ (ع) تا حدودی به زندگینامه ایشان اشاره شد، ولی بهتر است بدانیدکه نقطه عطف زندگی این برزگوار از زمان مهاجرت به ایران شروع می‌شود. زمانی که ایشان از مدینه به‌سمت ایران حرکت می‌کرد، شاید بجز عده اندکی، هیچکس از سرنوشت حضرت باخبر نبود. در ادامه خلاصه‌ای از بخش‌های مهم زنگینامه حضرت احمد بن موسی (ع) را تا زمان شهادت ایشان برای شما آورده‌ایم.

معرفی و القاب حضرت احمد بن‌ موسی (ع)

حضرت احمد بن موسی (ع) که بارها اشاره شد که به شاهچراغ نیز معروف است، یکی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) است. شاهچراغ و سیدالسادات از مشهورترین القاب این بزرگوار هستند و کنیه ایشان هم ابوعبدالله عنوان شده است. تاریخ ولادت حضرت احمد بن‌ موسی (ع) به‌طور دقیق مشخص نیست؛ ولی بنابر اطلاعاتی که در صفحه 169 جلد سوم کتاب «ریحانه الادب» نوشته «محمد علی مدرس تبریزی» جمع‌آوری شده است، تاریخ وفات ایشان بین سال‌های 203 تا 218 هجری قمری تخمین زده شده است.

خصوصیات حضرت شاهچراغ (ع) و مهاجرت به ایران

ایشان به‌دلیل ویژگی‌های اخلاقی و دینی خاص خود، در بین مسلمانان بالاخص شیعیان ساکن ایران محبوبیت بسیار بالایی داشته است. با توجه به شرایط سیاسی و حاکمیت عباسیان، حضرت احمد بن موسی (ع)، همراه با برادران خود از مدینه به سمت ایران مهاجرت کردند و در نهایت در شهر شیراز مستقر شدند.

حضرت احمد بن موسی (ع) در طول زندگی خود به عبادت و تدریس معارف اسلامی پرداخت و جایگاه ویژه‌ای در بین مردم شیراز پیدا کرد. در واقع ایشان به‌عنوان یک مرکز معنوی و فرهنگی در دوره خود شناخته می‌شد. اما در نهایت، حضرت احمد بن‌ موسی (ع) در شهر شیراز به شهادت رسید و اکنون آرامگاه ایشان به‌عنوان یکی از زیارتگاه‌های مهم ایران شناخته می‌شود.

حضرت شاهچراغ (ع) و حمایت از امام زمان

نکته جالبی که درباره زندگینامه ایشان وجود دارد، از این قرار است که پس از شهادت حضرت موسی کاظم (ع)، شیعیان مدینه گمان می‌کردند که ایشان امام به‌حق پس از پدر بزرگوارشان هستند؛ حضرت احمد بن موسی (ع) در این بین، طی خطبه‌ای به مردم فرمودند که برادر ایشان، حضرت علی بن موسی (ع)، امام و ولی مسلمین جهان است.

خلیفه وقت در آن زمان «ابوالعباس عبدالله المأمون بن هارون الرشید» ملقب به مأمون، هفتمین خلیفه عباسی هم بود. مأمون با شنیدن خبر حرکت جمعی از بنی هاشم و دوستداران این حضرت به‌سمت طوس، دستور به توقف و ممانعت حاکمان سرزمین‌های اطراف داد تا آن‌ها را به مدینه بازگردانند. حاکم شیراز هم از این دستور مستثنی نبود و مانع حرکت حضرت احمد بن موسی (ع) و همراهان ایشان به‌سمت طوس شده بودند و از آن‌ها درخواست شد که به شیراز برگردند؛ البته حضرت از پذیرش این دستور خودداری کرد و نبرد خونینی به پا شد که متاسفانه در نهایت منجر به شکست و عقب‌نشینی لشکر شیراز و حضرت احمد بن موسی شد.

شهادت حضرت شاهچراغ (ع)

حضرت سید احمد بن موسی (ع) همراه با برادران و تعدادی از شیعیان وفادار خود از بیراهه خود را به شهر شیراز رسانید و در منزل یکی از شیعیان وفادار به حضرت مخفی شدند. اما پس از گذشت یک سال جاسوسان حاکم شیراز موفق شدند تا محل زندگی ایشان را پیدا کنند. در طول نبرد خونین دیگری که رخ داد، ماموران مامون به‌طرز بی‌رحمانه‌ای به ایشان و یارانشان حمله‌ور شدند؛ در این گیرودار پس از وارد کردن ضربت شمشیری بر سر ایشان، خانه را بر سر حضرت ویران کرده و حضرت را به شهادت رساندند.

علت نامگذاری شاهچراغ برای این آرامگاه

آرامگاه حضرت احمد بن موسی (ع) که به «شاهچراغ» معروف است، در واقع به‌دلیل یک حادثه تاریخی و معنوی به این نام شناخته می‌شود. بنابر روایات و مستندات تاریخی چنین برآورد می‌شود که پس از شهادت حضرت احمد بن موسی (ع)، قبر ایشان برای مدت طولانی ناشناخته باقی مانده و زیر زمین پنهان بوده است. مدفن این حضرت تا دوره آل بویه و حاکمیت امیر عضدالدوله دیلمی پنهان بوده و در اطراف محل دفن ایشان، منازل مسکونی وجود داشته است.

راز شاهچراغ و شاهی در جستجوی چراغ

اما در یکی از منازل مسکونی پیرزنی زندگی می‌کرده است که یک شب جمعه، نور یا به عبارتی دیگر چراغی خیره‌کننده در بالای تلی از خاک مشاهده می‌کرده که تا سپیده‌دم صبح ادامه داشت. این اتفاق برای چندین هفته در شب‌های جمعه ادامه داشته است و این موضوع باعث شد تا پیرزن را به فکر وا دارد که راز این چراغ نورانی چیست؟

از این رو پیرزن شاه وقت، امیر عضدالدوله دیلمی را از این اتفاق آگاه ساخته و امیر هم این مسئله را با درباریان مطرح می‌سازد. درباریان که نمی‌توانستند چنین رخدادی را باور کنند، اما امیر دستور داد تا هرچه سریعتر این موضوع را پیگیری کنند و اولین شب جمعه در محل حاضر شدند. امیر یا همان شاه که در منزل پیرزن در حال استراحت بود، به پیرزن گوشزد کرد که پس از دیدن چراغ به و اطلاع دهد. بنابراین پیرزن به محض تماشای نور چراغی که اکنون قوی‌تر از قبل هم نمایان شده بود، بر بالین امیر عضدالدوله دیلمی رفته و فریاد برمی‌آورد که: «شاه! چراغ».

شاه نیز با تماشای نور شگفت‌زده و با هیجان به‌سمت نور حرکت می‌کند، ولی پس از نزدیک شدن به محل و بالا رفتن از تلی خاکی، اثری از چراغ ندید. امیر عضدالدوله دوباره پس از پایین آمدن از تل خاکی، چراغ نورانی را مشاهده کرد. این اتفاق باعث شد تا امیر، شخصی را مامور کشف علت این راز کند که در نهایت هم منجر به پیدایش قبر حضرت احمد بن موسی (ع) شد؛ از این رو امیر دستور می‌دهد تا در بالای این تل خاکی بارگاهی برای ایشان ساخته شود. از آن پس، این مکان بنام «شاهچراغ» یا «شاهی در جستجوی چراغ» شهرت یافت.

معماری بارگاه حضرت شاهچراغ شیراز

معماری بارگاه حضرت شاهچراغ شیراز، تلفیقی از زیبایی‌های معماری اسلامی و ایرانی است که همین موضوع باعث شده تا به‌عنوان یکی از بهترین نمونه‌های معماری شناخته شود. این بنا در دوران حکمرانی اتابکان در قرن ششم هجری در شیراز ساخته شده است. همانطور که در بخش تاریخچه حضرت شاهچراغ شیراز اشاره شد، این بارگاه در ادوار مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

بارگاه حضرت شاهچراغ شیراز توسط ملکه تاشی خاتون و پادشاهان مختلف مانند شاه اسماعیل صفوی، نادرشاه افشار و فتحعلی شاه قاجار مرمت، بازسازی و توسعه یافته است. معماری این بارگاه به سبک ایرانی-اسلامی ساخته شده و شامل کاشی‌کاری‌های زیبا، آیینه‌کاری‌های پیچیده و تزیینات چوبی نفیس است که بر جذابیت این مکان افزوده است. کاشی‌کاری‌های صورت گرفته بر روی سردرهای حرم و منبت‌کاری بر روی سقف‌ها نیز زیبا و ستودنی است.

حرم شاهچراغ با داشتن حیاط‌های بزرگ، اتاق‌های زیبا و فضای باز، مکانی آرامش‌بخش برای زائران و بازدیدکنندگان ایجاد کرده است. معماری داخلی آن با سقف‌های بلند و استفاده از آیینه‌کاری‌ها و نقوش اسلیمی، فضایی معنوی و روحانی را به وجود آورده که توجه هر بیننده‌ای را جلب می‌کند. این معماری خاص همراه با گنبد و مناره‌های طلایی، نمادی از شکوه و جلال این مکان مقدس است.

بخش های مختلف حرم حضرت شاهچراغ (ع)

حرم حضرت شاهچراغ (ع) همانند حرم امام و خواهر بزرگوارشان، بارگاه مقدس امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) شامل بخش‌های مختلفی می‌شود. هر کدام از این بخش‌ها در برهه مشخصی از زمان به این حرم اضافه شده‌اند، وگرنه مدفن ایشان در همان ابتدای امر بجز تلی از خاک نبود. در ادامه با معرفی بخش‌های مختلف حرم حضرت شاهچراغ (ع) با ما همراه باشید تا در زیارت خود با ابهامی مواجه نشوید و شناخت بهتری از این مکان مقدس داشته باشید.

ایوان حرم حضرت شاهچراغ (ع)

ایوان حرم حضرت در ضلع شرقی آن قرار دارد که زمان ساخت اولین ایوان حرم را به دوره «احمدخان علاءالدوله قاجار» ملقب به «نسقچی‌‌باشی» نسبت داده‌اند. طول و عرض این ایوان به‌ترتیب برابر با 38.30 متر و 5.5 متر است و 10 ستون به ارتفاع 10.5 متر دارد. در دو سمت ایوان حرم، 12 حجره دو طبقه مزین به گچ‌بری ساخته شده است.

همچنین دو راهرویی که در دو طرف در طلایی حرم حضرت قرار دارند، به حرم و این ایوان متصل هستند و به این‌ها راه دارند. هنرمندان کارگاه نجاری حرم، سقف زیبای این ایوان را با گره تند، آلت و لغاز از چوب ساج ساخته‌اند و برای تزیین آن با اسامی مقدس، از چوب افرا و نارنج استفاده کرده‌اند. بالای ستون‌ها ایوان حرم حضرت شاهچراغ (ع) مقرنس چهار ترک دارد، چهار طرف آن نیز مزین و منور به اسماء حُسنی شده و پایین ستون‌ها به‌صورت هشت ترک است.

جلوی سقف ایوان حرم به‌صورت شیرسر است که با استفاده از چوب ساج ساخته شده‌اند. همچنین سنگ‌های مرمر بکار رفته در زیر ستون‌ها و بخش جلویی ایوان به‌صورت یک‌پارچه با نقوش اسلیمی محصول هنر دست سنگ‌تراشان حرم حجاری نصب شده است.

لازم به ذکر است که برای ایجاد فضای بیشتر برای زائران و قرینه‌سازی ایوان، سه رواق خوش‌قواره مزین به کاشی‌کاری به بخش جنوبی آن اضافه شد. سقف و ستون‌های ایوان حرم حضرت شاهچراغ (ع) به‌دلیل اینکه از جنس چوب ساخته شده بودند، دچار فرسودگی و خوردگی موریانه شده بودند؛ از این رو ستون‌های آهنی را برای استخوان‌بندی آن استفاده کردند. ایوان کوچک دیگری در جلوی حجره‌های طبقه بالایی بنا و صحن حرم ساخته شده که کاشی‌کاری‌های زیبا و چشم‌گیری دارد.

ضریح حضرت شاهچراغ (ع)

طول و عرض ضریح نقره‌ای حرم که در دوره فتحعلی شاه قاجار در سال 1206 هجری شمسی برای حرم ساخته شده است، به‌ترتیب برابر با 3.25 متر و 1.75 متر است. ضریح حرم ایشان با اشعاری به زبان فارسی و عربی در ستایش و ابراز علاقه به ائمه اطهار مزین شده است. ضریح دیگر حضرت شاهچراغ (ع) حدود 10 سانتی‌متر از سطح حرم بلندتر و بالاتر است و روی صندوق چوبی داخل ضریح، پارچه‌ای سبز رنگ قرار دارد. این ضریح با اسکلتی از چوب ساده که بخشی از آن نقره‌اندود شده و شبکه‌های نقره در چهار سوی آن نمایان است.

حتی در گذشته قرآنی به خط کوفی روی مرقد حضرت احمد بن موسی (ع) قرار داشت که عده‌ای بر این باور بودند که دست‌نوشته حضرت علی (ع) بوده است. شنیده‌ها حاکی از آن است که «حاج معتمدالدوله فرهاد میرزا» جعبه‌ای خاتم‌کاری شده برای نگهداری قرآن ساخته است. البته مدت‌ها بعد این قرآن مقدس و جعبه خاتم آن به موزه پارس منتقل شدند که هم‌اکنون نیز در قفسه‌ای شیشه‌ای نگهداری می‌شوند.

ضمنا یک لوستر چهار شاخه درون ضریح قرار دارد که برخی شب‌ها روشن و بارگاه نورانی می‌شود. دیوارهای شمالی و جنوبی ضریح به آینه‌کاری‌های زیبایی مزین هستند که قدمت آن‌ها به دوره حکومت محمد شاه قاجار در سال 1220 هجری شمسی بازمی‌گردد.

البته ضریح فعلی به طول و عرض 3.58 متر و 2.26 متر از نقره ساخته شده است و صندوق خاتم‌کاری بسیار زیبایی بر روی مرقد آن وجود دارد. ستون‌ها و سقف داخل ضریح حضرت شاهچراغ (ع) با ترکیبی از خاتم‌کاری و معرق تزیین شده‌اند. این خاتم‌کاری‌ها و تزیینات این ضریح، حال زحمات علیرضا گودرزی از خاتم‌کاران شیرازی، آن را در فاصله سال‌های 1378 تا 1380 شمسی به زیبایی هرچه تمام‌تر صورت گرفته است.

صحن مطهر

حرم‌های حضرات احمدی و محمدی (ع) در گذشته صحن مستقلی داشته‌اند و از راه بازار بین‌الحرمین به یکدیگر متصل بودند. اما در طرح توسعه آستان مقدس، صحن مطهر بارگاه ایشان بزرگ‌تر و بزرگ‌تر شد و اکنون هر دو مرقد در یک صحن قرار گرفته‌اند. حرم سید میر محمد (ع) در شمال شرق حیاط قرار دارد و این در حالی است که حرم حضرت شاهچراغ (ع) در غرب حیاط قرار گرفته است.

صحن مرکزی پلانی مستطیلی‌شکل دارد و مساحت آن حدود 14,000 متر مربع است که 162 حجره دو طبقه در اطراف آن ساخته شده است. رواق‌های صحن مطهر با آجرکاری‌ها و کاشی‌کاری‌های استادکاران آستان مزین شده‌اند و نرده‌های چوبی موجود در این صحن از چوب ساج و کف سحن از سنگ گندمک فارس ساخته شده‌اند. یک حوض بزرگ در مرکز صحن قرار دارد که در ساخت آن از سنگ‌های بزرگ نی‌ریز بکار رفته است؛ در واقع کار حجاری و نصب این حوض بزرگ برعهده کارگاه سنگ‌تراشی آستان بوده است.

گلدسته‌ها

به‌طورکلی دو گلدسته در شمال و جنوب ایوان بارگاه حضرت شاهچراغ (ع) قرار دارد. در حقیقت برای قرینه‌سازی دو طرف ایوان و پخش شدن صدای قرآن و اذان تا بخش‌های مختلف شهر، گلدسته جنوبی ساخته شد. همچنین فرآیند کاشی‌کاری این گلدسته با رنگ‌های طبیعی برعهده کارگاه معرق‌کاری آستان مقدس بوده است.

شاید اکنون بهتر می‌دانید که گلدسته شمالی حرم حضرت شاهچراغ (ع) به اسماءالله مزین شده است، گلدسته جدید که هشت ترک دارد، منقش به اسامی ائمه اطهار و القاب معروفشان است. سر گلدسته با ارتفاعی برابر با 3.65 متر که وزن آن حدود سه تن است و اسکلت فلزی آن با مس و چوب لایه‌پوشی شده است. ارتفاع این گلدسته تا زیر اتاق موذن به 20.40 متر، قطر پایین آن به 2.2 متر و قطر بالای گلدسته به 2.35 متر می‌رسد.

گنبد حرم حضرت شاهچراغ (ع)

اولین گنبد بقعه مطهر حضرت شاهچراغ (ع) در دوره اتابکان فارس در سال 605 هجری شمسی ساخته شد. ملکه تاشی خاتون در سال 723 هجری شمسی، این گنبد قدیمی را مرمت، بازسازی یا به عبارتی تعمیر کرد. پس از زلزله سال 1202 هجری شمسی، گنبد حرم شاهچراغ فرو ریخت که به دستور حاکم فارس، حسینعلی میرزا قاجار، گنبد دیگری برای آن ساخته شد. جالب آنکه بر روی ساقه این گنبد، سوره «طه» نوشته شده بود؛ البته لازم به ذکر است که در سال 1209 هجری شمسی، گنبد جدید دوباره تعمیر و سوره «فتح» بر روی ساقه داخلی آن آینه‌کاری شد.

زلزله دیگری که در سال 1232 هجری شمسی رخ داد که گنبد شکاف برداشت و تعمیر شد. هرچند در گذر زمان شکاف‌های جدیدی در گنبد به وجود آمد و سال‌ها بعد در سال 1306 شمسی از میله‌های آهنی برای مهار آن بکار گرفته شد؛ البته این راهکار هم چندان کارآمد نبود و احتمال خطر فرو ریختن گنبد را به اوج خود رساند. اما در نهایت گنبد جدید در سال 1338 هجری شمسی با گنبدی آهنین که نه، بلکه گنبدی با اسکلتی آهنی جایگزین شده و بر پایه‌های گنبد قرار گرفت.

کاشی‌کاری گنبد حرم حضرت احمد بن موسی (ع) از کیفیت خوبی برخوردار نبود، اما در زمان تولیت سید محمد مهدی دستغیب مرمت شد. اما از آنجایی که اسکلت گنبد از جنس آهن بود، کارشناسان به این نتیجه رسیدند که قطعات کاشی را با قالب‌های فلزی به بدنه اصلی گنبد متصل کنند. وسعت این گنبد اسکلت آهنی بیش از 500 متر مربع برآورد شده است که ارتفاع و قطر آن به 14 متر می‌رسد. کاشی معرق بر روی گنبد حرم مطهر در رنگ‌های مشکی، سفید، کرم، قهوه‌ای، طلایی، سبز، فیروزه‌ای و لاجوردی خودنمایی می‌کند.

سردرهای حرم حضرت شاهچراغ (ع)

سردرهای حرم و بارگاه حضرت شاهچراغ (ع) است که علاوه‌بر آنکه ورودی‌های اصلی حرم به‌شمار می‌آیند، به‌عنوان نمادی از هنر معماری ایرانی-اسلامی نیز شناخته می‌شوند. صحن حرم حضرت دارای 6 سردر ورودی است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند.

سردرهای غربی (باب‌الرضا و باب موسی بن جعفر)

سردر بزرگ جنوب غربی حرم که بنام باب‌الرضا و سردر دیگری در شمال غربی بنام باب موسی بن جعفر (ع) وجود دارد که هر دو به صحن جمهوری اسلامی مشرف هستند. در زمان‌های گذشته تنها ورودی حرم، در ورودی از جانب میدان احمدی یا همان سردر باب موسی بن جعفر (ع) بود که روبروی در مسجد جامع شهدا قرار داشت. سال‌های پس از انقلاب اسلامی، کاشی‌کاری‌های این سردر به پایان رسید. دو راهرو در مجاورت این ورودی قرار داشت تا محل تردد مردم آسان‌تر شود؛ هرچند با وجود تلاش‌های هنرمندان کارگاه آستان مقدس، عملیات قرینه‌سازی و کاشی‌کاری این سردر پایان یافت.

نوشته «إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیرا» در بالای سردری که از آن طرف خیابان مشاهده می‌شود. همچنین اشعار زیر را نیز بالای همان سردری نگاشته‌اند:

“این بارگاه شاهچراغ است کش مدام

بر بوستان خلد بود فخر از صفا

این بارگاه زاده موسی بن جعفر است

کوراست پنج واسطه تا شاه اوصیا”

محیط داخلی سردر پلانی هشت‌ضلعی دارد که رسمی‌بندی سقف آن با کاشی معرق، زیبایی و جذابیت خاصی دارد. اما در دو طرف محیط داخلی سردر، کاشی‌کاری زیبایی منقش به اشعار دکتر نورانی، وصال شیرازی و البته احمد وقار شیرازی جلوه‌نمایی و بنده‌نوازی می‌کنند.

بعدها سردر باب‌الرضا (ع) در قسمت جنوب غربی برای سهولت تردد مردم ساخته شد که اسکلت آن از جنس بتن بود. همچنین پیچک‌های سنگی و ستون‌های اطراف آن سردر به زیبایی هرچه تمام‌تر به دست هنرمندان سنگ‌تراشان آستان تراشیده و البته طراحی شده است. این سردر، دارای دری دو لنگه به درازای 4.20 متر و پهنای 1.47 متر است که از جنس چوب ساج ساخته شده است. این در که مزین به ورق و قبه‌های هشت‌بر برنزی است، استقامت بیشتری نسبت به قبل پیدا کرده بود.

سایر سردرهای حرم حضرت شاهچراغ (ع)

• سردر شمالی: این سردر یا ورودی به بازار شاهچراغ و خیابان احمدی متصل است.

• سردر شرقی: این ورودی شرقی حرم به مسجد جامع عتیق مسیر دسترسی دارد.

• سردر جنوبی: ورودی جنوبی حرم حضرت شاهچراغ به دارالشفا حرم و کوچه بین‌الحرمین وصل می‌شود.

• باب‌السجاد: در مجاورت حرم مطهر حضرت سید میر محمد (ع) برادر حضرت شاهچراغ (ع)، باب‌السجاد نام دارد که به خیابان لطفعلی خان زند متصل است.

درهای ورودی حرم حضرت شاهچراغ (ع)

حرم مطهر شاهچراغ دارای هفت در ورودی اصلی است که دو در شمالی آن به ورودی خواهران و دو در جنوبی هم به ورودی برادران اختصاص دارد. همچنین این حرم شامل یک در ورودی طلا و دو ورودی از ایوان بارگاه می‌شود. در ادامه بیشتر به درهای ورودی حرم حضرت احمد بن موسی (ع) می‌پردازیم.

در طلایی ایوان حرم

این در طلایی در دو لنگه به طول 2.70 متر و عرض 90 سانتی‌متر ساخته شده است. ضمنا این در چارچوبی 2 متری دارد که قوس آن به 5.7 متر و ارتفاع آن به 70 سانتی‌متر می‌رسد و درست بالای آن قرار گرفته است. در بالای قوس 5.7 متری، نوشته‌ای پرمعنا به زیبایی درج شده است:

“قال رسول الله أنا مدینه العلم و علی بابها، مثل أهل بیتی کسفینه نوح من رکبها نجى، ادخلوها بسلام آمنین، حبّ علی حسنه لا تضرّ معها معصیه”

روی هر دو لنگه در و چارچوب‌های آن، چند بیت شعر منبت‌کاری شده است؛ هرچند در قدیمی حرم معروف به در ظل السلطان به موزه حرم انتقال داده شده است.

در نقره‌ای رواق جنوبی

در نقره‌ای که به در عسکرخانی مشهور است، 2 متر طول و 30 سانتی‌متر عرض دارد و جالب آنکه چارچوب و در آن نیز نقره‌اندود شده‌اند. روی بالای چارچوب در نقره‌ای، با خط زیبا و نستعلیق متنی چنین نوشته شده است:

“بسم الله الرحمن الرحیم فی کتابا العیون بالاسناد عن علی بن موسی الرضا (ع) عن آبائه عن النبی فعن اللوح و القلم عن الله ولایه علی بن ابی طالب حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی.”

علاوه‌براین نوشته، 17 بیت شعر از مرحوم قدسی روی در مشاهده می‌شود. در واقع عسکرخان در برابر زمینی که وقف حضرت شاهچراغ (ع) کرده بود، مجوز ساخت این در نقره‌ای را کسب کرد و در نقره‌ای برای رواق جنوبی به آستان حرم مقدس اهدا می‌کند. هنرمندان مشهور همچون میرزا بزرگ زرگر، علی اصغر زرگر، میرزا محمود قلمزن و میرزا علی آقا قلمزن بر روی این در نقره‌ای کار کرده‌اند.

در نقره‌ای رواق شمالی

در نقره‌ای و چارچوب رواق شمالی با روکش نقره‌ای آن در طول 2.30 متر و عرض 1.40 متر ساخته شده که به در حاج نصیرالملک مشهور است. این در نقره‌ای هم‌اکنون در طبقه دوم موزه حرم مطهر شاهچراغ نگهداری می‌شود. بالای چارچوب منقش به حدیث قدسی «قال الله تعالی فی الاحادیث القدسیه لا إله إلا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی و قال ولایه علی بن ابیطالب حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی صدق الله» است. از طرف دیگر کل چارچوب و حاشیه در نقره‌ای مزین به 20 بیت از اشعار فصیح‌الملک شوریده هستند که توسط میرزا علیرضا خوشنویس با خط نستعلیق زیبا و روان نگاشته شده است.

امامزاده سید میر محمد (ع)

حضرت سید امیر محمد بن موسی (ع) از فرزندان حضرت امام موسی کاظم و برادر حضرت علی بن موسی الرضا و حضرت شاهچراغ (علیهم‌السلام) است. مزار این بزرگوار در جوار حرم مطهر حضرت شاهچراغ (ع) و در بخش شرقی حرم مطهر قرار دارد. نقل است که ایشان به‌دلیل عبادت بسیار ملقب به «میر محمد عابد» بوده است. درباره علت مرگ حضرت سید میر محمد عابد، روایات مختلف و متفاوتی وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که حتی از منابع قوی، چنین برآورد شده است که ایشان یا در نبرد با ارتش حاکم فارس به شهادت رسیده یا به مرگ طبیعی در گذشته است.

در روایات نقل است که میرزا عنایت‌ الله دستغیب (رضی الله عنه) در حدود 704 هجری شمسی متوجه نوری در منزل خود می‌شود که پس از پیگیری و کاوش متوجه لوح قبری قدیمی می‌شود. ایشان پس از بررسی قبر به این نتیجه می‌رسد که قبر مکشوف، محل دفن پیکر مطهر حضرت سید میر محمد (ع) است. از این رو ایشان مراتب ساخت یک بارگاه برای حضرت را انجام داده و با خرید تعدادی از خانه‌های اطراف این قبر، محوطه آن را توسعه و گسترش می‌دهد. در برخی منابع دیگر نقل شده است که قبر ایشان طی سال‌های طولانی پنهان بوده است تا اینکه در دوره اتابک بن سعد زنگی، قبر حضرت آشکار و نمایان می‌شود.

نادرشاه افشار در دوره حکومت خود دستوری مبنی بر مرمت بقعه سید میر محمد (ع) را می‌دهد. ناصرالدین شاه قاجار در سال 1258 هجری شمسی دستور ساخت ضریحی از جنس نقره را صادر کرده تا بر روی قبر مطهر ایشان نصب شود. سال‌ها بعد در سال 1267 هجری شمسی ضریح دیگری به دستور شاهزاده ایس میرزا برای قبر مطهر سید میر محمد (ع) ساخته می‌شود.

آستان مقدس حضرت شاهچراغ (ع) در زمان‌های گذشته، صحن و حیاط مستقلی داشته است و از طریق بازار بین‌الحرمین به حرم حضرت شاهچراغ (ع) متصل می‌شده است. ایوان کوچک حرم مطهر نیز فاقد هنر معماری سنتی بود که پس از توسعه و مرمت آن، توسط هنرمندان بارگاه حضرت شاهچراغ (ع) این مورد تغییر یافت و نماسازی خوبی شکل گرفت. این چنین بنظر می‌رسد که اولین گنبد حرم در دوره ظهیرالدوله ساخته شده است که بعدها هم در دوره ناصرالدین شاه قاجار بازسازی و مرمت شده است.