مقاله «وصیت‌نامه علی بن ابی‌طالب (ع) و سرنوشت املاک ایشان» نوشته «شون دبلیو آنتونی» استاد دانشگاه ایالتی اوهایو به بررسی مالکیت زمین‌های امام علی (ع) در غرب عربستان، تنظیم وصیت‌نامه ایشان و سرنوشت این املاک در دوران اموی و عباسی می‌پردازد. نویسنده، این مسئله را در بستر تاریخی فتوحات اسلامی و تحولات سیاسی و اقتصادی آن زمان بررسی می‌کند.
مالکیت و توسعه املاک امام علی (ع)
امام علی (ع)، مانند بسیاری از صحابه در جریان فتوحات اسلامی زمین‌هایی را در حجاز به دست آوردند و توسعه دادند. مهم‌ترین این املاک در منطقه ینبع در غرب عربستان قرار داشت که حضرت (ع) در آن چاه‌هایی حفر کردند و باغ‌های نخل خرما احداث کردند. این املاک درآمد قابل‌توجهی برای امام (ع) ایجاد کرد، به‌گونه‌ای که برخی منابع سود سالانه آن را ده‌ها هزار دینار ذکر کرده‌اند.
املاک امام علی (ع) به‌طور گسترده‌ای در پس‌کرانه‌های مدینه توزیع شده بودند. ایشان توانستند از طریق خرید و آبادسازی زمین‌ها، بخشی از این مناطق را به مراکز تولید محصولات کشاورزی، به‌ویژه خرما، تبدیل کنند. برخی منابع تأکید دارند که املاک حضرت علی (ع) به حدی سودآور بوده که درآمد آن‌ها قبل از شهادت ایشان به بیش از ۱۰۰,۰۰۰ دینار رسیده بود.
وصیت‌نامه امام علی (ع) و وقف املاک
امام علی (ع) در سال ۳۹ هجری وصیت‌نامه‌ای تنظیم کردند که به «کتاب صدقات علی (ع)» معروف است. این وصیت‌نامه که نسخه‌هایی از آن در منابع مختلف حفظ شده، نحوه تقسیم و مدیریت املاک ایشان را مشخص کرده است. امام (ع) املاک خود را وقف کرده و تصریح کردند که درآمد آن‌ها برای فقرا، آزادسازی بردگان، راه خدا، مسافران و فرزندان ایشان مصرف شود. همچنین تأکید کردند که این املاک نباید فروخته یا به ارث برده شوند.
این وصیت‌نامه از پنج نسخه تاریخی مختلف به دست ما رسیده که همگی به اصل واحدی در قرن دوم هجری اشاره دارند. از مهم‌ترین نسخه‌های این سند می‌توان به گزارش‌های زید بن علی، ابن شبه، ابویوسف قاضی و عبدالرزاق صنعانی اشاره کرد که هر یک بخش‌هایی از این وصیت‌نامه را نقل کرده‌اند.
سرنوشت املاک پس از شهادت امام علی (ع)
پس از شهادت امام علی (ع)، سرپرستی این موقوفات به امام حسن (ع) رسید اما در دوران حکومت معاویه، تلاش‌هایی برای تصاحب این املاک صورت گرفت. معاویه پیشنهاد خرید برخی از آن‌ها را به امام حسین (ع) داد اما ایشان امتناع کردند. پس از شهادت امام حسین (ع) در کربلا، یزید برخی از این املاک را مصادره کرد. در دوران عباسیان، برخی از این املاک به خاندان امام علی (ع) بازگردانده شد اما سرنوشت آن‌ها همچنان با تحولات سیاسی گره خورد.
در این میان، حسن بن حسن بن علی (ع) و سپس زید بن حسن بن علی (ع) به‌عنوان متولیان این املاک شناخته شدند اما اختلافاتی میان بنی‌الحسن و بنی‌الحسین درباره مدیریت این موقوفات پدید آمد که در دوره خلافت عبدالملک بن مروان و حجاج بن یوسف ثقفی شدت گرفت.
اختلافات میان علویان بر سر صدقات امام علی (ع)
در دوران اموی و عباسی، میان فرزندان امام حسن (ع) و امام حسین (ع) بر سر اداره این موقوفات اختلافاتی ایجاد شد. برخی از فرزندان امام علی (ع) از مادران غیرهاشمی، مانند عمر بن علی، نیز مدعی سهمی از این موقوفات بودند اما خلفای اموی و عباسی عمدتاً این ادعاها را رد کردند.
یکی از مهم‌ترین اختلافات در زمان زید بن حسن بن علی (ع) رخ داد که از سوی برخی دیگر از علویان، به‌ویژه ابوهاشم بن محمد بن حنفیه، به چالش کشیده شد. ابوهاشم با استناد به وصیت‌نامه امام علی (ع) استدلال کرد که همه فرزندان ایشان باید سهمی برابر از این موقوفات داشته باشند اما زید بن حسن بن علی (ع) با حمایت خلیفه وقت، این ادعا را رد کرد و املاک را در اختیار خود نگه داشت.
موقوفات امام علی (ع) در دوره عباسیان
با سقوط امویان و روی کار آمدن عباسیان، این خاندان تلاش کردند تا کنترل بیشتری بر املاک موقوفه علویان داشته باشند. در دوران خلیفه منصور عباسی، بخش‌هایی از صدقات امام علی (ع) به نوادگان ایشان بازگردانده شد اما در دوران متأخر عباسی، این املاک دوباره تحت فشارهای سیاسی قرار گرفتند و برخی از آن‌ها به تصرف دولت درآمدند.
عباسیان همچنین تلاش کردند با تصرف برخی از املاک، نفوذ علویان را کاهش دهند. این موضوع در جریان قیام‌های زیدیان و سایر جنبش‌های علوی علیه عباسیان نقش مهمی ایفا کرد. به‌عنوان مثال، در دوران هارون‌الرشید، برخی از این املاک دوباره مصادره شدند و به وابستگان خلافت عباسی سپرده شدند.
درک ساختار اقتصادی و اجتماعی صدر اسلام
این مقاله نشان می‌دهد که امام علی (ع) نه‌تنها به‌عنوان یک رهبر دینی و سیاسی، بلکه به‌عنوان یک واقف تأثیرگذار در حجاز شناخته می‌شدند. املاک ایشان که وقف شده بودند، در طول قرون بعدی همواره مورد توجه خلفا و مدعیان قدرت قرار داشتند و نقش مهمی در تاریخ اقتصادی و سیاسی اسلام ایفا کردند.
تغییرات سیاسی و رقابت‌های درونی میان علویان، امویان و عباسیان باعث شد که این موقوفات به‌طور مداوم در معرض مصادره، بازپس‌گیری و اختلافات حقوقی باشند. این مطالعه نشان می‌دهد که بررسی املاک امام علی (ع) تنها از منظر مذهبی اهمیت ندارد بلکه می‌تواند به درک بهتر ساختار اقتصادی و اجتماعی صدر اسلام نیز کمک کند.
