دایرکت دبیت، حلقه گم‌شده در رفتار مالی نسل Z
دایرکت دبیت، حلقه گم‌شده در رفتار مالی نسل Z
نویسنده این یادداشت «مهدی معرفتی»، مدیرعامل شرکت پیمان است.
در سال‌های اخیر، جامعه ایرانی شاهد تغییرات چشم‌گیری در سبک زندگی و الگوهای مصرف بوده که بخش‌ها مختلفی از زندگی ما را تحت تاثیر قرار داده است؛ این تغییرات به رفتار مالی ما هم نفوذ کرده و حتی می‌توان گفت که نظام پرداخت کشور هم از این قاعده مستثنی نماند. در همین راستا نسلی وارد صحنه اقتصاد شده است که نه با دفترچه بانکی خاطره دارد، نه منتظر رسیدن نوبت در شعبه بانک می‌ماند. نسل Z، متولد دنیای دیجیتال است؛ نسلی که با کشیدن انگشت روی صفحه در اپلیکیشن‌ها سفارش می‌دهد، با تاچ کردن، پرداخت می‌کند، و با چند کلیک، سرمایه‌گذاری. با این حال، یکی از مهم‌ترین ابزارهای مالی دنیا، یعنی دایرکت دبیت، راه طولانی برای تبدیل شدن به بخشی از تجربه مالی روزمره این نسل در ایران در پیش دارد.
نسل Z، کاربران امروز اپلیکیشن‌های پرداخت، بانکداری، خرید، سرمایه‌گذاری و حتی بیمه هستند. آن‌ها انتظاری از سیستم مالی دارند که از پلتفرم‌های دیجیتال دیگر گرفته‌اند: تجربه سریع، شفاف، قابل شخصی‌سازی و بی‌اصطکاک. رفتار مالی این نسل در کلیدواژه‌های سرعت، سادگی و اتوماسیون خلاصه می‌شود.
برای این نسل، تکرار پرداخت‌های دستی برای قبض، شهریه، بیمه، اقساط یا حتی اشتراک‌های ماهانه، امری خسته‌کننده است که ممکن است گاهی فراموش شود.
در جهانی که اتوماسیون بخشی از روتین زندگی روزمره شده، جای خالی ابزاری مثل دایرکت دبیت که پرداخت‌های تکرارشونده را بدون نیاز به اقدام دستی کاربر انجام می‌دهد، بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.
دایرکت دبیت، در ساده‌ترین تعریف، مجوزی است که کاربر به یک ارائه‌دهنده خدمات می‌دهد تا در بازه‌های زمانی مشخص، مبلغ توافق‌شده‌ای را به صورت مستقیم از حساب بانکی پرداخت کند. این سرویس، ستون فقرات بسیاری از خدمات پرداخت در کشورهای توسعه‌یافته از جمله کشور انگلستان است.
از پرداخت‌های اقساط بانکی، تمدید اشتراک‌ها، قبض آب و برق گرفته تا کمک‌های خیریه، دایرکت دبیت نه تنها آسایش و دقت را برای کاربر به همراه دارد، بلکه به ارائه‌دهنده خدمت نیز امکان مدیریت بهتر جریان نقدینگی و کاهش ریسک تأخیر در پرداخت‌ها را می‌دهد.
برای نسل جوانی که چندین سرویس ماهانه را به‌طور هم‌زمان استفاده می‌کند و ترجیح می‌دهد امور مالی‌اش خودکار باشد، دایرکت دبیت یک «نیاز» است نه یک «گزینه».
با وجود آمادگی جامعه دیجیتال برای پذیرش چنین ابزاری، لزوم استفاده از دایرکت دبیت در ایران هنوز آن‌طور که باید مورد توجه قرار نگرفته و ظرفیت‌های گسترش بسیاری دارد. دلایل این فاصله را می‌توان در چند سطح بررسی کرد:
۱) نا آشنایی کاربران با مفهوم و کارکرد آن:
در حالی که دایرکت دبیت مبتنی بر رضایت و امکان لغو توسط کاربر طراحی شده است، بسیاری از کاربران تصوری اشتباه در مورد آن دارند. برای مثال عموما تصور می‌کنند که بدون اجازه کاربر مبلغی ممکن است پرداخت شود یا مدیریت نقدینگی از دستشان خارج می‌شود که باید گفت نه تنها چنین نیست، بلکه دایرکت دبیت راهکاری برای کنترل کامل داشتن بر تراکنش‌هاست و باعث مدیریت مالی بهتر کاربر می‌شود.
۲) فقدان آموزش مالی:
آموزش درباره ابزارهای نوین پرداخت، به‌ویژه در پایگاه‌های آموزشی مثل دانشگاه‌ها و رسانه‌های عمومی، هنوز جایگاه محکمی ندارد. در نتیجه، بخشی از بی‌اعتمادی به ابزارهایی مانند دایرکت دبیت، ناشی از خلأ دانشی و فهم عمومی است.
۳) تجربه کاربری متفاوت در کسب‌وکارهای گوناگون:
در مواردی که کسب‌وکارها اقدام به پیاده‌سازی دایرکت دبیت کرده‌اند، نبود یکپارچگی با سیستم‌های بانکی باعث شده کاربران در استفاده از این راهکار دچار تجربه‌های متفاوت و حتی پیچیده شوند.
۴) عدم توجه به نیازهای نسل z:
نبود راهکارهایی مانند دایرکت دبیت، که در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به‌عنوان زیرساخت پایه‌ای مدیریت مالی شخصی به کار می‌رود، نشان‌دهنده‌ی بی‌توجهی به تحول در الگوی مصرف مالی جوانان و عدم تسهیل‌سازی تجربه کاربران در پرداخت است.
مهم‌تر از همه، نبود چارچوب مشخص، سراسری و قابل اتکا از سوی رگولاتور.
این نظام پرداخت است که آماده نشده، نه مردم
بخش مهمی از مغفول ماندن ظرفیت‌های دایرکت دبیت در ایران، نه ناشی از ضعف تقاضا یا مقاومت کاربران، بلکه ناشی از ضعف آمادگی و انسجام در نظام پرداخت کشور است. در اغلب کشورها، پیاده‌سازی موفق این ابزار، بر پایه استانداردهای مشخص رگولاتوری، تعاریف حقوقی روشن، الزام بانک‌ها و ساختارهای اجرایی قابل اتکا بنا شده است.
در ایران، هنوز چارچوب منسجم و مشخصی برای دایرکت دبیت از سوی رگولاتور ارائه نشده است. می‌توان گفت بانکداری و نظام پرداخت سنتی آغوش خودش را به‌سوی راهکارهای نوین پرداختی باز نکرده است. به بیان دیگر، نظام بانکی به حال خود واگذار شده تا در مورد استفاده یا عدم استفاده از این ابزار تصمیم بگیرد. نتیجه آن است که تنها نیمی از بانک‌های کشور این سرویس را توسعه داده‌اند و کسب‌وکارهای فین‌تکی نیز بدون زیرساخت‌های لازم، امکان گسترش آن را بسیار محدود داشته‌اند.
همکاری فین‌تک‌ها و بانک‌ها: مسیری ناهموار ولی ضروری
در جهان امروز، تحولات در نظام پرداخت و ثمره آن، بیش از هر چیزی گره خورده به همکاری بین فین‌تک‌ها و بانک‌هاست. ابزارهایی مثل دایرکت دبیت دقیقاً در نقطه اتصال این دو قرار می‌گیرند؛ جایی که نوآوری فین‌تکی و ثبات زیرساخت‌های بانکی باید هم‌افزا عمل کنند تا به نیازهای نسل z بتواند پاسخ دهد.
اما در عمل، این همکاری در ایران هنوز به بلوغ نرسیده است. بسیاری از بانک‌ها با دیده تردید یا محافظه‌کاری به راهکارهای نوین می‌نگرند و در مسیر مشارکت با فین‌تک‌ها، چابکی لازم را ندارند. اینجا دقیقاً همان نقطه‌ای‌ست که بانک مرکزی باید نقش تسهیل‌گر و رهنمون‌گر خود را ایفا کند.
در کشورهایی که این مسیر با موفقیت طی شده، نقش رگولاتور نه صرفاً در تدوین قوانین، بلکه در ایجاد پلتفرم‌های سراسری، حمایت از پیاده‌سازی استانداردها، و طراحی مکانیزم‌های نظارتی و امنیتی پررنگ بوده است.
بانک مرکزی ایران، با تکیه بر ظرفیت‌های موجود در نظام بانکی کشور، تجربه موفق در زیرساخت‌هایی نظیر شاپرک و سامانه‌های تسویه، و توان فنی بالای صنعت فین‌تک، می‌تواند با حمایت خود، بستر دایرکت دبیت را به‌صورت فراگیری با بانک‌ها تعریف کند. این نه‌تنها به نفع کاربران است، بلکه به ایجاد نظم، شفافیت و پیش‌بینی‌پذیری بیشتر در نظام مالی کشور کمک خواهد کرد.
بدون دایرکت دبیت، حجت بر تجربه مالی نسل Z تمام نمی‌شود
نسل Z به دنیایی وارد شده که در آن پرداخت‌ها باید هوشمند، بدون اصطکاک، یکپارچه و پیش‌بینی‌پذیر باشند. ابزارهایی مانند دایرکت دبیت، گامی جدی در این مسیر هستند؛ اما بدون حمایت ساختاری و سیاست‌گذاری هوشمندانه یکپارچه، این ابزارها هرگز به بلوغ نخواهند رسید.
امروز، زمان آن رسیده که بانک‌ها آغوش خود را به نوآوری باز کنند، فین‌تک‌ها با جسارت و تخصص پیش بروند، و رگولاتور با درک نیاز نسل جدید، سیاست‌گذاری تحول‌گرا و مبتنی بر هم‌افزایی را در دستور کار قرار دهد.
نسل Z، آماده است. آیا زیرساخت‌های ما هم آماده‌اند؟
