آشنایی با تاریخچه، آداب و رسوم و فرهنگ مردم بیرجند
ساعد نیوز: بیرجند، مرکز خراسان جنوبی، شهری با پیشینه‌ای کهن و فرهنگی غنی است. در این مقاله با آداب و رسوم خاص مردم بیرجند در نوروز، شب یلدا، محرم، پوشش محلی، غذاهای سنتی و باورهای اجتماعی این دیار آشنا می‌شوید؛ سفری خواندنی به دل فرهنگ شرق ایران.
به گزارش سرویس آداب و رسوم پایگاه خبری ساعدنیوز، آیا تا به حال به شهر تاریخی بیرجند سفر کرده‌اید؟ شهری در دل خراسان جنوبی که با قدمتی کهن، فرهنگی غنی و مردمانی خون‌گرم، یکی از مقاصد جذاب گردشگری شرق ایران به شمار می‌رود. بیرجند، نه‌تنها از نظر تاریخی و فرهنگی اهمیت دارد، بلکه یکی از نخستین شهرهای ایران است که پیش از تهران از سیستم لوله‌کشی آب برخوردار شده است.
در این مقاله با تاریخچه بیرجند، آداب و رسوم نوروز، شب یلدا، مراسم محرم، پوشش محلی، غذاهای سنتی و ویژگی‌های مردم این شهر آشنا می‌شویم. با ما همراه باشید تا سفری کوتاه به دل فرهنگ غنی این دیار داشته باشیم.
معرفی بیرجند؛ شهری با ریشه‌ای عمیق در تاریخ ایران
بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی، یکی از شهرهای کهن ایران است که قدمت آن به دوره ساسانیان بازمی‌گردد. بر اساس روایت‌های تاریخی، زرتشتیان بنیان‌گذاران اولیه این شهر بوده‌اند. در آثار یاقوت حموی، حمدالله مستوفی و شعر حکیم نزاری، نام بیرجند با عناوینی همچون «گبرآباد» آمده است.
در دوره صفوی و پس از کشته شدن نادرشاه افشار، خاندان خزیمه عرب در این منطقه حکومت کردند و بیرجند به مرکز قهستان تبدیل شد. این شهر در سال 1302 خورشیدی به عنوان اولین شهر ایران، به سیستم لوله‌کشی آب مجهز شد، اتفاقی مهم که پیش از تهران رخ داد. در سال 1383 نیز، بیرجند پس از تقسیم استان خراسان، به عنوان مرکز استان خراسان جنوبی انتخاب شد.
پوشش سنتی مردم بیرجند
پوشاک محلی یکی از جلوه‌های زیبای فرهنگ مردم بیرجند است. مردان این منطقه معمولاً از کلاه نمدی، مندیل (شال سفید یا سیاه)، عرقچین و لباس‌های محلی ساده و کاربردی استفاده می‌کنند. زنان نیز با پوشیدن چارقد، روبند، شلیته و چادرهای سنتی، جلوه‌ای خاص از فرهنگ محلی خراسان جنوبی را به نمایش می‌گذارند.
آداب و رسوم نوروز در بیرجند
نوروز در بیرجند با آیین‌های خاص و زیبا همراه است که همچنان میان مردم این منطقه رواج دارد.
کاشت سرسوزی (سبزه عید)
یکی از رسومات جالب مردم بیرجند، کاشتن سرسوزی است. حدود یک ماه پیش از نوروز، مردم در ظرف‌هایی جو، گندم، عدس یا ماش می‌کارند تا در روز عید، خانه‌ها سرسبز و با طراوت باشد. گاه برای هر عضو خانواده، یک سبزه جداگانه کاشته می‌شود تا سال نو را با نیت سلامتی آغاز کنند.
رسم شاه مولایی
این رسم نوعی نذر اجتماعی است. چند روز پیش از عید، معتمدان محل با جمع‌آوری کمک‌های مردمی، اقلام مورد نیاز را برای خانواده‌های کم‌برخوردار فراهم کرده و میان نیازمندان توزیع می‌کنند. این سنت جلوه‌ای از همبستگی اجتماعی در آستانه نوروز است.
غذای شب عید؛ پلو به هر قیمت
مردم قدیم بیرجند اعتقاد داشتند که شام شب عید باید حتماً پلو باشد، حتی اگر سخت‌ترین شرایط مالی را تجربه می‌کردند. این باور نمادی از امید، آغاز دوباره و شکوفایی در سال جدید بود.
سمنوپزان؛ آیینی زنانه و بارانی
مراسم سنتی سمنوپزان نیز از دیگر آیین‌های نوروزی در بیرجند است. زنان گندم‌ها را در آب باران خیس کرده و پس از خشک‌کردن، آن را آسیاب می‌کردند. سپس با ترکیب مواد دیگر، سمنویی خوش‌عطر و خوش‌طعم تهیه می‌کردند که در ظرف‌های سنتی تزیین و توزیع می‌شد.
شب یلدا در بیرجند؛ شبی برای دورهمی و سنت
کرسی و مجمعه
در بلندترین شب سال، خانواده‌ها دور کرسی‌های زغالی جمع می‌شوند. سینی بزرگی به نام «مجمعه» در مرکز قرار می‌گیرد و بر آن انواع میوه‌ها و آجیل محلی چیده می‌شود. این دورهمی‌ها با شنیدن افسانه‌های محلی (اوسونه)، قصه‌گویی، فال حافظ، شعرخوانی و بازی‌های سنتی مثل گل یا پوچ همراه است.
مراسم کف زدن
یکی از آیین‌های منحصربه‌فرد شب یلدا در بیرجند، کف زدن است. گیاه چوبک در آب خیسانده و سپس جوشانده می‌شود. مردان خانواده این مایع را با چوب‌های انار هم می‌زنند تا کف کند. این کف با شیره مخلوط شده و با مغزها تزیین می‌شود.
هدیه شب چله به عروس
در خانواده‌هایی که دختری تازه نامزد کرده‌اند، خانواده داماد سینی‌هایی شامل میوه، لباس نو و شیرینی به خانه عروس می‌فرستند. این رسم، پیام‌آور صلح، شادی و عشق در زندگی مشترک آینده است.
عزاداری محرم در بیرجند؛ اوج احساس و اعتقاد
مردم بیرجند با آغاز ماه محرم، کوچه‌ها و حسینیه‌ها را سیاه‌پوش می‌کنند. مراسم عزاداری شامل سینه‌زنی، زنجیرزنی، روضه‌خوانی، مشعل‌گردانی و تعزیه‌خوانی در مناطق مختلف برگزار می‌شود.
تعزیه‌خوانی در روستاها
در روستاهایی چون خنگ، مهمویی، درخش و آسیابان، مراسم‌های تعزیه با موضوعاتی همچون شهادت حضرت ابوالفضل، حضرت علی‌اکبر و امام حسین (ع) اجرا می‌شود. این تعزیه‌ها نقش مهمی در زنده نگه‌داشتن فرهنگ عاشورایی دارند.
مراسم هفت منبر
مردم در شب عاشورا، شمع‌هایی در هفت حسینیه روشن می‌کنند و با پای پیاده از حسینیه‌ای به حسینیه دیگر می‌روند؛ نشانه‌ای از وفاداری به اهل بیت و احترام به شهدای کربلا.
غذاهای سنتی بیرجند؛ طعمی از گذشته‌های دور
مردم بیرجند غذاهایی ساده اما خوش‌مزه و مقوی دارند. از جمله غذاهای محلی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
آش شلغم
اشکنه بلغور شیر
بلغور پلو
قوروت بادمجان
کشک سالاری
این غذاها از ترکیبات سنتی، محلی و در دسترس تهیه می‌شوند و با فرهنگ بومی منطقه گره خورده‌اند.
مردم بیرجند؛ گرم، مهمان‌نواز و اصیل
اهالی بیرجند عموماً شیعه دوازده‌امامی هستند و در کنار آن، بخش‌هایی از شهرستان برادران اهل سنت را نیز در خود جای داده است. مردم این شهر به خون‌گرمی، مهمان‌نوازی و تعهد به سنت‌ها شهرت دارند. آن‌ها هنوز هم در مناسبت‌های مهم، رسوم کهن خود را گرامی می‌دارند.
