زیرساخت ضعیف، پاشنه آشیل طرح LEZ در تهران

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، آلودگی هوا یکی از معضلات اصلی در بسیاری از شهرهای جهان است که سلامت عمومی را تهدید می‌کند. در شهرهایی مانند تهران، منابع متحرک، به‌ویژه خودروها و موتورسیکلت‌ها، سهم 80 درصدی در تولید آلاینده‌ها دارند. برای مقابله با این مشکل، طرح‌هایی مانند «مناطق کم‌انتشار» (Low Emission Zones یا LEZ) در کشورهای مختلف اجرا شده‌اند.

مناطق کم‌انتشار مناطقی در شهرها هستند که ورود وسایل نقلیه با آلایندگی بالا به آن‌ها محدود یا ممنوع است. هدف اصلی این طرح کاهش آلودگی هوا، بهبود سلامت عمومی و تشویق به استفاده از وسایل نقلیه پاک‌تر است.

تجربه اجرای موفق طرح LEZ در کشورهای مختلف:

1. لندن، بریتانیا

لندن از پیشگامان اجرای LEZ است. طرح Ultra Low Emission Zone (ULEZ) از سال 2019 آغاز شد و به تدریج گسترش یافت. به دنبال اجرای این طرح، میانگین غلظت NO₂ در مرکز شهر تا 36 درصد و تعداد خودروهای غیرمجاز به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است. همچنین انتشار ذرات معلق (PM) نیز کاهش یافته است.

2. پاریس، فرانسه

پاریس با اجرای مناطق ترافیکی محدود (LTZ) در مرکز شهر، ورود خودروهای غیرمجاز را محدود کرده است. این اقدام منجر به کاهش آلودگی هوا و افزایش فضاهای پیاده‌رو شده است.

3. ورشو، لهستان

مطالعات نشان می‌دهد که اجرای LEZ در ورشو می‌تواند تا سال 2035 منجر به کاهش 95٪ در انتشار NOₓ و 88٪ در ذرات معلق شود.

4. گلاسگو، اسکاتلند

از زمان اجرای LEZ در گلاسگو، تعداد تخلفات کاهش یافته و درآمد حاصل از جریمه‌ها برای پروژه‌های زیست‌محیطی استفاده شده است.

5. مادرید، اسپانیا

طرح Madrid Central منجر به کاهش قابل‌توجهی در غلظت NO₂ در مرکز شهر شده است.

وضعیت تهران و اجرای طرح LEZ

در تهران، طرح LEZ از سال 1397 با هدف کاهش آلودگی هوا اجرا شد. بر اساس گزارش‌ها، این طرح منجر به کاهش 44 درصد در انتشار کربن سیاه شده است. با این حال، چالش‌هایی مانند نظارت ناکافی، ناوگان فرسوده و زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی محدود، اثربخشی این طرح را کاهش داده‌اند.

تجربه کشورهای مختلف نشان می‌دهد که اجرای موفق طرح LEZ نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، نظارت مؤثر و حمایت از شهروندان برای جایگزینی وسایل نقلیه آلاینده است. تهران با توجه به چالش‌های موجود، نیازمند تقویت زیرساخت‌ها، به‌روزرسانی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و ارتقاء سیستم‌های نظارتی برای افزایش اثربخشی طرح LEZ است.

نقد طرح مناطق کم‌انتشار (LEZ)

طرح LEZ (مناطق کم‌انتشار) یکی از راهکارهای کلیدی برای مقابله با آلودگی هوا در کلان‌شهرهای پرترافیک است که اجرای آن در کشورهای مختلف، به‌ویژه در اروپا، نتایج ملموسی در کاهش آلاینده‌ها داشته است. از جمله مزایای این طرح می‌توان به کاهش محسوس غلظت آلاینده‌ها در مناطق پرتردد اشاره کرد. تجربه شهرهایی مانند لندن و مادرید نشان می‌دهد که اجرای LEZ موجب کاهش چشمگیر آلاینده‌هایی نظیر دی‌اکسید نیتروژن (NO₂) و ذرات معلق (PM) شده است. به‌عنوان نمونه، مطالعه‌ای در لندن پس از اجرای طرح ULEZ (نسخه پیشرفته‌تر LEZ) نشان داد که میزان ذرات معلق تا 31 درصد و دی‌اکسید نیتروژن تا 36 درصد کاهش یافته است.

یکی دیگر از نتایج مثبت این طرح، ارتقاء سلامت عمومی است. طبق یافته‌های منتشرشده در نشریاتی نظیر Lancet Planetary Health، اجرای LEZ در بسیاری از شهرهای اروپایی با کاهش معنادار ابتلا به بیماری‌های تنفسی و قلبی‌عروقی همراه بوده است. علاوه بر آن، LEZ با ممنوعیت ورود خودروهای فرسوده، به‌طور غیرمستقیم مالکان را تشویق به نوسازی ناوگان خود می‌کند و زمینه را برای جایگزینی خودروهای قدیمی با مدل‌های کم‌مصرف یا برقی فراهم می‌سازد. همچنین، اجرای این طرح در کنار توسعه زیرساخت‌هایی نظیر خطوط حمل‌ونقل عمومی، مسیرهای دوچرخه‌سواری و افزایش تعداد اتوبوس‌ها و تاکسی‌های برقی، به ارتقاء سیستم حمل‌ونقل پایدار در شهرها کمک شایانی کرده است.

محدودیت‌ها و چالش‌ها

با وجود مزایای مطرح‌شده، طرح LEZ با چالش‌ها و محدودیت‌هایی نیز روبه‌روست. یکی از اصلی‌ترین ایرادات آن، «جابجایی آلودگی» یا Displacement Effect است؛ یعنی آلودگی به‌جای کاهش واقعی، از مرکز شهر به نواحی حاشیه‌ای منتقل می‌شود، زیرا خودروها در لبه محدوده توقف یا پارک می‌کنند و به این ترتیب، بار آلودگی فقط جابه‌جا می‌شود. از سوی دیگر، در شهرهایی که اجرای LEZ بدون توسعه هم‌زمان حمل‌ونقل عمومی یا بدون ارائه تسهیلات خرید خودروهای پاک انجام شده، اثربخشی طرح بسیار پایین‌تر بوده است. برای مثال، در برخی مناطق لهستان که ناوگان حمل‌ونقل عمومی همچنان قدیمی و آلاینده است، LEZ نتوانسته به تنهایی اثر قابل‌توجهی داشته باشد.

موضوع عدالت اجتماعی نیز از چالش‌های مهم این طرح محسوب می‌شود. در بسیاری از موارد، اقشار کم‌درآمد که توان مالی خرید خودروی جدید یا برقی را ندارند، از اجرای LEZ آسیب می‌بینند، چراکه دسترسی آن‌ها به مرکز شهر محدود می‌شود. در لندن، همین موضوع موجب بروز انتقادات گسترده‌ای شد؛ منتقدان معتقد بودند که طرح به نفع ثروتمندان است و تنها در صورتی منصفانه خواهد بود که برای اقشار آسیب‌پذیر، یارانه یا وام مناسب برای جایگزینی خودرو در نظر گرفته شود.

اجرای مؤثر طرح LEZ همچنین نیازمند زیرساخت‌های هوشمند و پیشرفته نظارتی است؛ از جمله دوربین‌های پلاک‌خوان خودکار، دیتابیس جامع برای تشخیص مشخصات فنی خودروها و اعمال جریمه به‌صورت سریع و بی‌واسطه. در تهران، هرچند طرح LEZ از سال 1397 به اجرا درآمده، اما به دلیل ضعف زیرساخت‌های نظارتی، بسیاری از خودروهای آلاینده همچنان به‌راحتی وارد محدوده‌های ممنوعه می‌شوند و عملاً طرح کارکرد مؤثر خود را از دست می‌دهد.

نکته مهم دیگر این است که طرح LEZ تنها بر منابع متحرک تمرکز دارد؛ یعنی خودروها. در حالی‌که در برخی شهرها، منابع ساکن آلودگی مانند نیروگاه‌ها، کارخانه‌ها، یا حتی موتورخانه‌های پرمصرف خانگی سهم قابل‌توجهی در آلودگی دارند و طرح‌های ترافیکی نمی‌توانند این نوع آلودگی‌ها را کاهش دهند.

چند راهکار برای تهران

در مجموع، طرح LEZ اگرچه ذاتاً یک ابزار مؤثر برای مقابله با آلودگی هواست، اما موفقیت آن به‌شدت وابسته به شرایط اجرایی، زیرساخت‌های فنی، سیاست‌های مکمل و رعایت عدالت اجتماعی است. در تهران، با وجود اجرایی بودن این طرح، اثربخشی آن بسیار محدود باقی مانده، چرا که چندین عامل اساسی هنوز به‌درستی سامان‌دهی نشده‌اند: از جمله ناوگان حمل‌ونقل عمومی فرسوده، نبود سیستم نظارتی مؤثر، فقدان حمایت مالی از اقشار کم‌درآمد و ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی.

برای ارتقاء کارایی این طرح در تهران، پیشنهادهای زیر قابل تأمل است: نخست، نوسازی سریع ناوگان حمل‌ونقل عمومی شامل اتوبوس‌ها، تاکسی‌ها و مترو باید در اولویت قرار گیرد. دوم، دولت می‌تواند با ارائه وام‌های کم‌بهره یا یارانه‌های هدفمند، خانوارهای کم‌درآمد را به خرید خودروهای کم‌مصرف یا برقی تشویق کند. سوم، تجهیز کامل محدوده‌های LEZ به دوربین‌های پلاک‌خوان، سامانه‌های یکپارچه جریمه و اتصال آن‌ها به دیتابیس معاینه فنی، از الزامات نظارتی طرح است. همچنین ایجاد کمربندهای سبز در پیرامون شهر برای جذب آلاینده‌ها و کاهش اثر جابجایی آلودگی و در نهایت، هم‌راستاسازی طرح LEZ با سایر سیاست‌های مکمل نظیر طرح اسقاط خودرو، مالیات بر سوخت و حمایت از حمل‌ونقل عمومی، می‌تواند به موفقیت پایدار این اقدام کمک کند.

در نهایت، اگر تهران بتواند بر چالش‌های ساختاری و اقتصادی غلبه کند و طرح LEZ را به‌صورت عادلانه، دقیق و جامع اجرا نماید، می‌توان امیدوار بود که این سیاست به یکی از نقاط عطف در کنترل آلودگی هوای پایتخت تبدیل شود.

انتهای پیام/