سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در محل مصلی امام خمینی (ره) میزبان دو هزار و ۳۶۳ ناشر داخلی و خارجی بود و بیش از ۲۴۷ هزار عنوان کتاب در این رویداد فرهنگی عرضه شد. رویداد نشریاری یا فلوشیپ با مشارکت بیش از ۸۰ ناشر خارجی از ۳۰ کشور و ۵۰ ناشر کودک از ایران نیز در این نمایشگاه برگزار و ۱۵۹ قرارداد بین ناشران ایرانی و خارجی منعقد شد. عراق با ۲۶ ناشر و شماری از شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی به عنوان مهمان این دوره از نمایشگاه حضور داشت و بیش از ۵۰۰ نشست تخصصی و فرهنگی، از سوی صنوف مختلف نشر، نویسندگان و مترجمان و با حمایت برگزارکنندگان برگزار شد.
در این دوره حدود یک میلیون و ۸۰۱ هزار و ۵۵۳ جلد کتاب در بخش مجازی و حدو د یک میلیون و ۲۵۲ هزار و ۵۶۹ جلد در بخش حضوری (با توجه به قیمت میانگین کتب عرضه‌شده در نمایشگاه) به مبلغ کل بیش از هفت هزار و ۷۶۷ میلیارد ریال به فروش رسید که ازاین میان بیش از سه هزار و ۱۸۱ میلیارد ریال سهم فروش حضوری و بیش از ۴ هزار و ۵۸۵ میلیارد ریال سهم فروش مجازی بود. این ارقام به ترتیب افزایش ۷۵ درصدی در تعداد بخش مجازی و ۵۷ درصد در مبلغ فروش کل نسبت به دوره پیشین را نشان می‌دهد.
انبوهی از نمایشگاه‌های کتاب در منطقه
نمایشگاه‌های کتاب به طور کلی رویدادهای فرهنگی مهمی در همه کشورها به شمار می‌آیند؛ زیرا بهترین فرصت را برای اطلاع از جدیدترین عناوین و دیدار و گفت‌وگوی مستقیم نویسندگان و ناشران را با مخاطبان فراهم می‌کنند، همچنین علاقه‌مندان می‌توانند آثار مد نظر خود را یکجا و اغلب با میزانی تخفیف خریداری کنند. البته معمولا نمایشگاه‌ها رویدادهای جانبی دیگری مرتبط با ادبیات نیز تدارک می‌بینند و به طور کلی فضایی فرهنگی در همراهی کتاب و ادبیات برای علاقه‌مندان به شمار می‌آیند.
اگر نمایشگاه کتاب به شکل بین‌المللی برگزار شود، اهمیت این رویداد به دلیل تاثیری که در حوزه دیپلماسی فرهنگی و عمومی بیشتر می‌شود و به همان میزان برای مخاطبان، نویسندگان و ناشران هم مهم‌تر خواهد بود؛ زیرا می‌توانند با همکاران خود در خارج از کشور دیدار و تبادل تجربه کنند.
شاید قدیمی‌ترین نمایشگاه کتاب، نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت و بعد از آن نمایشگاه کتاب لندن باشد که اولی ۷۵ و دومی ۵۴ سال سابقه دارد و البته امکان خریدن کتاب در هیچ کدام از این رویدادها نیست و فقط ناشران آثار خود را برای مبادله حق تکثیر ارائه می‌دهند و رویدادهای جانبی فراوانی در این نمایشگاه‌ها برگزار می‌شود.
نمایشگاه بین‌المللی کتاب قاهره نیز در منطقه خاورمیانه قدیمی‌ترین نمایشگاه است که از سال ۱۹۶۹ برگزار می‌شود. نمایشگاه کتاب دوحه از سال ۱۹۷۲ (که ابتدا دوسالانه بود)، نمایشگاه کتاب شارجه از ۱۹۸۲، نمایشگاه کتاب ابوظبی از ۱۹۸۱، نمایشگاه کتاب مسقط از ۱۹۹۲، نمایشگاه کتاب بحرین از ۲۰۰۴ و نمایشگاه کتاب ریاض از ۲۰۲۱ آغاز به کار کردند. همین اقدام کشورها برای برگزاری نمایشگاه‌های کتاب نشان‌دهنده اهمیت آن از جهات مختلف به‌ویژه در صحنه فعالیت‌های بین‌المللی است.
محل برگزاری؛ اولین مساله نمایشگاه
شاید اولین مساله‌ای که در مورد نمایشگاه کتاب به ذهن هم مسئولان و هم مردم می‌رسد، محل آن باشد. نمایشگاه کتاب تا سال ۸۴ در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی برگزار می‌شد که مجموعه‌ای استاندارد برای برگزاری نمایشگاه‌هاست. اما ترافیک شدیدی که این نمایشگاه در مجموعه خیابان‌ها و حتی بزرگراه‌های اطراف آن ایجاد می‌کرد باعث شد تا برگزارکنندگان به محل دیگری برای نمایشگاه کتاب فکر کنند و از آنجا که آن زمان مصلی امام خمینی (ره) افتتاح شده بود، نمایشگاه به این محل کوچ کرد که به دلیل وجود درهای متعدد ترافیک حاصل از بازدیدکنندگان را در بزرگراه و خیابان‌های اطراف توزیع می‌کرد؛ هر چند به طور کلی مشکل ترافیک حل نشد، مشکلات ناشران هم برای حضور در نمایشگاه ادامه داشت.
مصلی یک سالن شبستان اصلی دارد که تا حدی برای جانمایی مشارکت‌کنندگان در نمایشگاه مناسب است (البته مساله تهویه دارد) ولی قطعا همه ناشران مانند ناشران دانشگاهی و آموزشی و کودک و نوجوان و عمومی را نمی‌توان در این یک سالن جا داد و ناچار باید از سالن‌های دیگر استفاده کرد که به این صورت معمولا ناشران کودک و نوجوان معمولا به سالنی هدایت می‌شوند که از سطح زمین فاصله دارد و وضعیت تهویه در این سالن مناسب نیست.
غیر از مساله تهویه، سنگ‌پوش بودن کف همه سالن‌ها در مصلی باعث خستگی بازدیدکنندگانی می‌شود که معمولا چند ساعت را در نمایشگاه می‌گذرانند در حالیکه بیشتر فضاهای نمایشگاهی موکت‌پوش یا نوعی فرش‌پوش است که راه رفتن را راحت‌تر می‌کند. ضمن اینکه چون نمایشگاه در چند سالن بزرگ جانمایی شده اگر کسی خسته هم بشود امکان استراحت داخل سالن‌ها را ندارد و در این زمان تنها پله‌ها فریادرس او خواهد بود که قطعا مناسب مجموعه فضای نمایشگاه نیست.
البته نمایشگاه کتاب تهران دو سال (سال های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶) هم مهمان مجموعه نمایشگاهی شهر آفتاب در اتوبان تهران‌قم بود که دوری زیاد از مرکز تهران و البته کمبود امکانات حوالی این مجموعه باعث شد برگزارکنندگان دوباره به مصلی امام خمینی (ره) برگردند.
نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به مثابه بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی که میهمانان داخلی و خارجی فراوانی دارد، باید در محلی مجزا و با امکانات مناسب برگزار شود که ترافیک ناشی از آن موجب نارضایتی شهروندان نباشد و شاید مجموعه اراضی عباس آباد در کنار بقیه مجموعه‌های فرهنگی آن حوالی محل مناسبی برای احداث مجموعه نمایشگاهی مختص رویدادهای فرهنگی به‌ویژه نمایشگاه کتاب باشد.
همچنین فضای مصلی جایی برای برگزاری نشست‌های تخصصی یا ویژه یا مراسم افتتاحیه و اختتامیه و جایگاه خبرنگاران ندارد و همه این نیازهای مکانی باید با استفاده از سازه‌های پیش ساخته در نمایشگاه تامین شود که باز هم مناسب نیست و زمان و هزینه زیادی به برگزارکنندگان تحمیل می‌کند در حالیکه در فضاهای استاندارد نمایشگاهی معمولا سالن‌هایی با ظرفیت‌های مختلف برای برگزاری نشست‌ها وجود دارد.
روایت بین‌المللی از نمایشگاه را چه کسی ارائه خواهد داد؟
نکته دیگری که در نمایشگاه کتاب مهم به نظر می‌رسد بین‌المللی بودن این رویداد است؛ یعنی علاوه بر ناشران خارجی باید اندیشمندان، نویسندگان و خبرنگاران خارجی نیز در این رویداد حاضر باشند و برای مخاطبان خارجی آن را روایت کنند در حالیکه شاید یک یا دو نفر خبرنگار خارجی امسال در این رویداد حاضر بود و بیشتر رسانه‌های داخلی بودند که آن را گزارش می‌کردند. البته که میزبانی از این شخصیت‌ها و خبرنگاران نیاز به صرف وقت، برنامه‌ریزی و هزینه زیاد دارد ولی یکی از وجوه بین‌المللی بودن نمایشگاه کتاب همین روایتگری از آن برای مخاطب خارجی است.
حضور ناشران و نمایندگان ناشران خارجی نیز یکی دیگر از نشانه‌های بین‌المللی بودن نمایشگاه کتاب تهران است که با توجه به قیمت ارز و هزینه‌های سفر و اقامت ده‌روزه، ناشران تنها در نمایشگاه‌هایی مشارکت می‌کنند که تا حدی از میزان فروش مطمئن باشند یا از قبل ارتباطات خود را به خوبی با کتابفروشی ها و ناشران و مترجمان و آژانس‌های ادبی آن کشور برقرار کرده باشند و بیشتر برای دیداری سالانه به نمایشگاه می‌روند. ضمن اینکه مساله حق تکثیر هم باید به دیگر مسائل اضافه کرد، هر چند اکنون و در نپیوستن ایران به قانون جهانی حق تکثیر برخی ناشران ایرانی راه را در انعقاد توافق‌های دوطرفه دانسته اند و تاحدودی به این شکل حق ناشر خارجی را رعایت می‌کنند.
بنابراین شایسته و بجاست که معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان متولی اصلی برگزاری نمایشگاه کتاب، با هماهنگی وزارت امور خارجه و بخش‌های مربوطه هم شماری از خبرنگاران خارجی را برای حضور در این رویداد دعوت کرده و به کشور آورد و هم تعدادی از اندیشمندان و مترجمانی را که برای گسترش فرهنگ و ادبیات فارسی در دیگر زبان‌های و فرهنگ‌ها تلاش می‌کنند.
جای خالی زیبایی‌شناسی در طراحی غرفه‌ها
طراحی غرفه یکی از نکات مهم در جذب مخاطب در همه نمایشگاه‌هاست ولی در نمایشگاه کتاب که خود رویدادی فرهنگی و مخاطبان آن نیز اشخاصی با روحیه خاص هستند، مهم‌تر به نظر می‌رسد. با وجود این، شاید نبود وقت یا امکانات و هزینه زیاد باعث شده بود در این دوره از نمایشگاه غیر از معدودی ناشر، بقیه هیچ طراحی خاصی نداشتند و گاه اگر دقیق‌تر نگاه می‌کردی و فضای بالایی غرفه‌ها را هم می‌دیدی انبوهی از سیم‌ها و سه‌راهی‌ها به چشم می‌آمد که حتی شکل و شمایل نازیبای غرفه را و تا حد زیادی بهم‌ریخته و نامتجانس می‌کرد.
بهتر است برگزارکنندگان، خود یک طراحی زیبا، مناسب و متناسب با هزینه متوسط را برای همه ناشران پیشنهاد داده و اجرا کنند و اگر ناشری مایل بود بیشتر هزینه کند اختیار داشته باشد. این طراحی متوسط قطعا باید به طرح‌های ایرانی و اسلامی معماری هم توجه داشته باشد تا مخاطبان خارجی که به نمایشگاه می‌آیند، به اندازه قطره‌ای از دریای معماری ایرانی نیز بهره مند شوند.
غیر از این موارد، برخی بی‌نظمی‌ها در صدور کارت بعضی خبرنگاران، مسافت زیاد شبستان اصلی از درهای خیابان بهشتی، نبود اطلاع رسانی بموقع و مناسب در مورد بازدید مسئولان در این دوره (مثلا بازدید وزرا از نمایشگاه کتاب بدون اطلاع بود، اما می‌توانست فرصت خوبی برای خبرنگاران برای طرح سوالات شان باشد)، دقت نکردن در دعوت از برخی مهمانان و سخنرانان نشست‌ها (مدعوین و برگزارکنندگان برخی نشست‌ها تخصصی در موضوع نشست نداشتند) شماری از مسائل جزئی نمایشگاه است و همانطور که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در روز آخر نمایشگاه گفت اگر بلافاصله بعد از پایان نمایشگاه نقاط ضعف و قوت این دوره بررسی و نقاط ضعف آن رفع شود، سال آینده که به‌زودی چشم‌برهم‌زدنی خواهد آمد، شاهد برگزاری نمایشگاهی بهتر و مفیدتر خواهیم بود.
