ایران، با تنوع اقلیمی و زیستی منحصر به فرد، در خط مقدم سه بحران جهانی قرار دارد: تغییر اقلیم، کاهش شدید تنوع زیستی، و آلودگی فراگیر. شعار امسال روز جهانی تنوع زیستی، یعنی «همسویی با طبیعت و توسعه پایدار »، برای ایران تنها یک شعار نیست؛ بلکه هشداری جدی برای بازنگری اساسی در سیاست های توسعه و شیوه های حکمرانی است.
دستور اخیر ریاست محترم جمهور در شورای عالی محیط‌زیست برای تدوین برنامه جامع تنوع زیستی، فرصتی راهبردی برای عبور از اقدامات پراکنده و رسیدن به یک نقشه راه ملی و منسجم است. سیاست گذاری های جزیره ای و ناهماهنگی میان دستگاه ها، طی سال های گذشته باعث شده پروژه های عمرانی گاه در تضاد با اهداف زیست‌محیطی قرار گیرند.
برای اصلاح این مسیر، برنامه جامع باید دارای ویژگی های زیر باشد:
هدف گذاری شفاف، قابل سنجش و زمان بندی شده
۱ - بهره گیری از تجارب بین المللی مانند چارچوب جهانی کونمینگ - مونترال
۲ - همراستایی با اسناد ملی همچون برنامه هفتم توسعه
۳ - استقرار نظام پاسخ گویی شفاف و کارآمد برای دستگاه های اجرایی همچنین، راه حل های مبتنی بر طبیعت مانند احیای تالاب ها و جنگل ها باید به عنوان ابزارهای کم هزینه و مؤثر برای افزایش تاب آوری در برابر خشکسالی و تغییر اقلیم در اولویت قرار گیرند.
وضعیت کنونی تنوع زیستی ایران نگران کننده است:
۱ - بیش از ۵۰ درصد تالاب ها خشک شده یا در معرض خشکیدگی اند
۲ - ۳۰ درصد از جنگل های زاگرس و هیرکانی در پنج دهه گذشته از بین رفته اند
۳ - یوز آسیایی، گور ایرانی و پلنگ ایرانی در آستانه انقراض قرار دارند
۴ - بیش از ۷۰ درصد دشت های کشور با افت شدید منابع آب زیرزمینی مواجه اند
در کنار این چالش ها، گزارش های اخیر کنوانسیون تنوع زیستی (CBD ) تأکید می کند که عدالت اجتماعی باید در کانون سیاست های محیط زیستی قرار گیرد. حمایت از جوامع بومی، تضمین دسترسی عادلانه به منابع طبیعی و مشارکت واقعی مردم از ارکان موفقیت در حفاظت هستند.
راهبردهای اجرایی و مشارکت ملی بر اساس برنامه هفتم توسعه
بر پایه برنامه هفتم توسعه جمهوری اسلامی ایران، علاوه بر سازمان حفاظت محیط زیست وظایف دستگاه های اجرایی در حوزه حفاظت از تنوع زیستی و مدیریت منابع طبیعی به شرح زیر است:
وزارت نیرو: تامین حقابه تالاب ها و مدیریت پایدار منابع آب کشور، جلوگیری از برداشت های غیرمجاز و کاهش فشار بر سفره های آب زیرزمینی
وزارت صنعت، معدن و تجارت: ارزیابی اثرات زیست محیطی فعالیت های معدنی و اعمال استانداردهای زیست محیطی برای کاهش آسیب به اکوسیستم ها
وزارت راه و شهرسازی: کاهش اثرات مخرب پروژه های عمرانی بر زیستگاه ها، توسعه زیرساخت های همسو با طبیعت و برنامه ریزی شهری پایدار
وزارت جهاد کشاورزی: حفاظت از جنگل ها و مراتع، توسعه کشاورزی پایدار، کاهش مصرف بی رویه آب و مدیریت اکوسیستم های طبیعی برای ارتقای تاب آوری در برابر تغییرات اقلیمی
شهرداری ها: توسعه فضای سبز بومی، مدیریت پسماندهای خطرناک و کاهش آلودگی های شهری از طریق راهکارهای پایدار
اما اجرای مؤثر این وظایف، نیازمند تأمین مالی پایدار است. راهکارهایی مانند اعتبارات کربن، اوراق قرضه سبز، سرمایه گذاری در صنایع پایدار و مشارکت بخش خصوصی می توانند به منابع مالی قابل اتکا برای اجرا ی برنامه جامع تنوع زیستی تبدیل شوند.
گزارش «صلح با طبیعت» از سوی برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد (UNEP ) پیام روشنی دارد:
تا زمانی که اقتصاد، الگوهای مصرف و تصمیم گیری های کلان با طبیعت همراستا نشوند، بحران های زیست محیطی پابرجا خواهند ماند.
اصول کلیدی این رویکرد شامل موارد زیر است:
۱ - راه حل های کم هزینه مبتنی بر طبیعت
۲ - مشارکت واقعی جوامع محلی در فرآیندهای تصمیم گیری
۳ - دسترسی به منابع مالی بین المللی
۴ - تقویت تاب آوری اکوسیستم ها در برابر فشارهای اقلیمی
۵ - ادغام عدالت اجتماعی در حکمرانی محیط‌زیستی
اگر برنامه جامع تنوع زیستی بر پایه اصول علمی، مشارکتی و پایدار طراحی و اجرا شود، می تواند ساختار حکمرانی زیست محیطی کشور را دگرگون سازد. این برنامه باید پل ارتباطی میان ظرفیت های ملی، تعهدات جهانی و واقعیت های اکولوژیکی ایران باشد.
* مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست
