به گزارش تجارت نیوز، آمارهای رسمی وزارت آموزش و پرورش نشان می‌دهد در حالی که نرخ ترک تحصیل دانش‌آموزان در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ نسبت به سال قبل کاهش یافته، اما شمار کودکان بازمانده از تحصیل با افزایش روبه‌رو بوده است. بر این اساس، تعداد بازماندگان از تحصیل از ۹۰۲ هزار و ۱۸۸ نفر در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ به ۹۲۸ هزار و ۷۲۹ نفر در سال ۱۴۰۲-۱۴۰۳ رسیده است.
بیشترین تعداد بازماندگان از تحصیل مربوط به دوره دوم متوسطه است
جزییات این گزارش نشان می‌دهد بیشترین تعداد بازماندگان مربوط به دوره دوم متوسطه با ۵۵۸ هزار و ۶۲۸ نفر است. در مقطع ابتدایی نیز شمار بازماندگان از ۱۵۶ هزار نفر به بیش از ۱۷۱ هزار نفر رسیده و در دوره اول متوسطه این عدد به ۱۹۸ هزار و ۱۰۹ نفر افزایش یافته است.
از سوی دیگر، نرخ ترک تحصیل در همین بازه زمانی روند کاهشی را تجربه کرده و از ۲۸۷ هزار و ۶۱۷ نفر در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۲ به ۲۴۷ هزار و ۲۴۲ نفر در سال ۱۴۰۲-۱۴۰۳ رسیده است. کارشناسان دلایل افزایش بازماندگان از تحصیل را ترکیبی از فقر معیشتی، کار کودک، باورهای سنتی، مشکلات هویتی و محدودیت‌های جغرافیایی عنوان می‌کنند.
در این میان اما، براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، بازماندگی از تحصیل پدیده‌ای پیچیده و چند بعدی است که دستگاه‌های متعددی علاوه بر وزارت آموزش و پرورش در امور سیاستگذاری، قانونگذاری، برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت بر آن نقش دارند.
نقش آسیب‌های اجتماعی در بازماندگی از تحصیل
برخی از ریشه‌ها و علل بازماندگی از تحصیل به موضوعاتی همچون آسیب‌های اجتماعی کودکان یا خانواده‌های آنان، مشکلات سجلی و احراز هویت کودکان، مهاجرت و امثال آن باز می گردد. لذا وزارت کشور به ویژه سازمان‌های تابعه آن از جمله سازمان امور اجتماعی، سازمان ثبت احوال کشور، سازمان ملی مهاجرت و سازمان امور شهرداری‌ها مستقیماً دارای تکالیفی در حوزه رسیدگی به امور مربوط به بازماندگان از تحصیل هستند که از مهمترین آنها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
تبادل برخط اطلاعات و داده‌های اسمی کودکان در سن تحصیل مهاجرت کرده به خارج از کشور و کودکان در سنین تحصیل اتباع و مهاجران مقیم در کشور
شناسایی و تعیین تکلیف نحوه احراز هویت کودکان و نوجوانان فاقد اسناد سجلی یا هویتی اعم از اتباع ایرانی و غیرایرانی و معرفی آنان حسب مورد به نهادهای حمایتی، آموزشی، درمانی یا قضایی جهت اقدامات حمایتی
تبادل اطلاعات اسمی کودکان و نوجوانان لازم‌التعلیم ایرانی مهاجرت کرده به خارج از کشور و کودکان لازم‌التعلیم اتباع خارجی مقیم کشور به صورت برخط با سامانه‌های دانش‌آموزی تا قبل از شروع هر سال تحصیلی
تخصیص بخشی از اعتبارات مربوط به مقابله با آسیب‌های اجتماعی به موضوع انسداد مبادی بیسوادی و جذب بازماندگان از تحصیل در مناطق لازم‌التوجه
الزام شهرداری‌ها به مناسب‌سازی و دسترس‌پذیری وسایل حمل و نقل کودکان دارای معلولیت و ایاب و ذهاب رایگان دانش‌آموزان استثنایی به ویژه در شهرهای بزرگ کشور
نقش‌پذیری و مشارکت مؤثرتر شهرداری‌ها در شناسایی کودکان کار در معابر و مکان‌های عمومی و معرفی آنها به مراجع ذیربط
وظایف وزارت کار و رفاه و شورای عالی رفاه و تأمین اجتماعی از رسیدگی به معیشت تا کمک به توسعه آموزش مهارتها
عدالت آموزشی به عنوان یکی از ساحت‌های اصلی عدالت اجتماعی و بسترساز دستیابی آحاد جامعه به رفاه اجتماعی است. از سوی دیگر بخش مهمی از ریشه‌های پدیده بازماندگی به موضوع معیشت و رفاه خانوارها و همچنین اشتغال به کار کودکان و نوجوانان است. بنابراین وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و دیگر سازمان‌ها و نهادهای وابسته به آن همچون سازمان بهزیستی کشور، سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای و شورای عالی رفاه و تأمین اجتماعی، نقش‌ها، وظایف و تکالیف گسترده‌ای در رسیدگی به امور مربوط به کودکان و نوجوانان بازمانده از تحصیل دارند که از مهمترین آنها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
رسیدگی به امور مربوط به معیشت و رفاه خانواده‌های دهک‌های پایین اقتصادی در کشور برای جلوگیری از اثر شرایط اقتصادی خانوارها بر موضوع ترک تحصیل یا بازماندگی از تحصیل کودکان
به اشتراک‌گذاری اطلاعات مربوط به سامانه‌های بهره‌مندی و رفاه ایرانیان با سامانه‌های وزارت آموزش و پرورش برای شناسایی دقیق‌تر دلایل بازماندگی از تحصیل و ارائه خدمات حمایتی هدفمند و هوشمندانه به کودکان و نوجوانان در معرض خطر ترک تحصیل و بازماندگی از تحصیل
کمک به تهیه و تأمین کتب درسی و تغذیه رایگان بسته‌های حمایتی (از قبیل نوشت افزار و کیف، کفش و پوشاک و هزینه‌های ایاب و ذهاب) و منابع آموزشی و کمک آموزشی به مناطق آموزشی لازم از توجه در چارچوب مصوبات شورای عالی رفاه و تأمین اجتماعی
کمک به توسعه آموزش‌های مهارتی و فنی و حرفه‌ای به ویژه در مناطق روستایی و حاشیه شهرها برای پوشش تحصیلی حداکثری نوجوانان درگیر در محیط‌های کاری
نقش دستگاه‌های حمایتی و بهزیستی و کمیته امداد برای کمک به کودکان در معرض خطر ترک تحصیل
باتوجه به برخی از ریشه‌ها و علل بازماندگی از تحصیل همچون فقر و مشکلات معیشتی خانواده‌ها، بدسرپرستی کودکان و معلولیت کودکان، نهادهای حمایتی همچون سازمان بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی (ره) وظایف و تکالیفی در زیست‌بوم بازماندگی از تحصیل دارند که از جمله آنها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
ارتقای سطح معیشتی خانواده‌های تحت پوشش برای جلوگیری از اثرگذاری مشکلات معیشتی بر روند تحصیلی کودکان این خانواده‌ها
ارائه خدمات حمایتی و رفاهی به کودکان لازم التعلیم در معرض خطر ترک تحصیل
معرفی افراد بیسواد تحت پوشش به وزارت آموزش و پرورش
مشکلات سجلی و مدارک احراز هویت کودکان از علل دیگر بازماندگی از تحصیل
تکلیف سازمان ثبت احوال چیست؟
در حال حاضر برای شناسایی کودکان واجب‌التعلیم و کودکان بازمانده از تحصیل تعداد کدهای ملی افرادی که در سنین تحصیلات رسمی (۶ تا ۱۷ سالگی) هستند با آمار تعداد کد ملی‌های ثبت نام شده در سامانه‌های دانش‌آموزی وزارت آموزش و پرورش تطبیق داده شده و تعداد کد ملی‌های خارج از سامانه ثبت‌نام جزو بازماندگان از تحصیل محاسبه می‌شوند. از سوی دیگر یکی از علل و ریشه‌های بازماندگی از تحصیل به مشکلات سجلی و مدارک احراز هویت کودکان باز می‌گردد. بنابراین سازمان ثبت احوال به عنوان یکی از بازیگران مهم زیست بوم پدیده بازماندگی از تحصیل، دارای وظایف و تکالیفی در خصوص این امر است که از جمله آنها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
به اشتراک‌گذاری برخط و بهنگام اطلاعات اسمی کودکان در سنین تحصیل و کودکان متوفی با وزارت آموزش و پرورش و دیگر دستگاه‌های ذیربط
اعلام برخط اسامی و نشانی به روز همراه با کد پستی کودکان و نوجوانان ایرانی و غیرایرانی در سنین تحصیل به وزارت آموزش و پرورش حداقل سه ماه پیش از آغاز سال تحصیلی
تسهیل در رفع مشکلات سجلی و صدور شناسنامه برای کودکان حاصل از روابط خارج از ازدواج کودکان فاقد شناسنامه و کودکان حاصل از ازدواج مادر ایرانی با مرد خارجی و امثال آن
وزارت دادگستری باید چه کند؟
در ماده ۳ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان، موضوع بازماندگی از تحصیل به عنوان وضعیت مخاطره‌آمیز شناسایی شده و اجتناب از فراهم کردن موجبات تحصیل اطفال و نوجوانان یا جلوگیری از تحصیل آنان تا پایان دوره متوسطه، جرم‌انگاری شده است. از این رو، باتوجه به اینکه بخش عمده‌ای از ریشه‌ها و دلایل بازماندگی از تحصیل به دلیل ممانعت از تحصیل کودکان توسط والدین یا دیگر اعضای خانواده‌های آنها یا به کارگیری غیرقانونی کودکان در محیط‌های کاری توسط کارفرمایان باز می‌گردد، وزارت دادگستری با تکیه بر نقش دادستان‌ها به عنوان مدعی‌العموم در سطح شهرستان‌ها و مناطق مختلف کشور نقش کلیدی و مهمترین مجری قانون حمایت از اطفال و نوجوانان و متولی بازگرداندن کودکان ترک تحصیل کرده و یا بازمانده از تحصیل به مدرسه است. از جمله این وظایف و تکالیف این دستگاه میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
رصد و پایش مستمر وضعیت کودکان بازمانده از تحصیل و حمایت قضایی از این کودکان و اعمال جرائم و مجازات‌های موضوع ماده ۷ و ۸ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان در خصوص والدین و اولیای قانونی کودکانی که مانع از تحصیل فرزندانشان می‌شوند
رسیدگی به اهمال کاری یا ترک فعل دستگاه‌های دارای نقش در زیست‌بوم بازماندگی از تحصیل
پیگیری و اعمال قانون درخصوص ترک فعل نهادها و دستگاه‌ها و افرادی که به موجب قوانین موجود دارای تکالیف مشخص در کمک به آموزش و پرورش به ویژه در توسعه فضاها و زیر ساخت‌های آموزشی و پرورشی هستند
پیگیری و اعمال قانون در خصوص کارفرمایانی که کودکان پایین‌تر از سنین رسمی اشتغال را به کار می‌گیرند
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
باتوجه به برخی از ریشه‌ها و علل ترک تحصیل موقت و دائمی یا بازماندگی از تحصیل همچون بیماری‌های خاص وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دارای وظایف و تکالیفی در خصوص موضوع بازماندگی از تحصیل هستند. از جمله این وظایف و تکالیف این دستگاه میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
به اشتراک گذاشتن اطلاعات هویتی افراد دارای بیماری صعب‌العلاج در سنین تحصیل
حمایت و پوشش هزینه‌های درمانی کودکان دارای بیماری‌های خاص و صعب العلاج برای جلوگیری از تأثیر اقتصادی این امر بر روند تحصیلی این کودکان
سازمان اداری و استخدامی کشور
برخی از ریشه‌ها و علل ترک تحصیل موقت و دائمی یا بازماندگی از تحصیل کودکان به کم‌انگیزه بودن معلمان یا ضعف در صلاحیت‌ها و شایستگی‌های معلمان در رسیدگی به امور دانش‌آموزان در مدارس به ویژه در مناطق عشایری، مرزی و مناطق لازم‌التوجه آموزشی باز می‌گردد. لذا سازمان اداری و استخدامی به عنوان متولی جذب و استخدام، نگهداشت و نیروی انسانی موردنیاز دستگاه‌های کشور، دارای وظایف و تکالیفی در خصوص موضوع بازماندگی از تحصیل نیز است. از جمله این وظایف و تکالیف این دستگاه میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
تخصیص بهنگام ردیف‌های استخدامی موردنیاز وزارت آموزش و پرورش به ویژه در مناطق عشایری، مرزی و لازم‌التوجه آموزشی و پرورشی
تعیین امتیازات شغلی لازم برای انگیزه‌بخشی و نگهداشت نیروهای انسانی توانمند و واجد صلاحیت در مناطق عشایری، مرزی و مناطق لازم‌التوجه آموزشی و پرورشی
تکالیف مهم سازمان برنامه و بودجه کشور در زیست بوم پدیده بازماندگی از تحصیل
ایجاد دسترسی و پوشش همگانی تحصیلی، انسداد مبادی بیسوادی و در نهایت، جذب بازماندگان از تحصیل مستلزم قرار گرفتن این امور در اولویت‌های برنامه‌ای و پیشرفت کشور و همچنین تأمین و تخصیص بهنگام منابع مالی موردنیاز است، لذا سازمان برنامه و بودجه کشور به عنوان متولی تدوین برنامه‌های پیشرفت و تأمین و تخصیص بودجه دستگاه‌ها، وظایف و تکالیف مهمی در زیست بوم پدیده بازماندگی از تحصیل دارد که از جمله آنها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
تأمین و تخصیص بهنگام اعتبارات موردنیاز برای پوشش همگانی تحصیلی، انسداد مبادی بیسوادی و جذب بازماندگان از تحصیل برای وزارت آموزش و پرورش در قالب یک ردیف اختصاصی و دیگر دستگاه‌های ذی ربط در زیست بوم بازماندگی از تحصیل
تخصیص اعتبارات موردنیاز دوره پیش دبستانی و سنجش سلامت جسمانی و آمادگی تحصیلی در تمام مناطق عشایری و مناطق مرزی و دوزبانه لازم‌التوجه آموزشی و پرورشی
وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات
شناسایی بهنگام کودکان بازمانده از تحصیل و ارائه خدمات آموزشی به برخی از این افراد مستلزم بهره‌گیری از فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی است، لذا وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز در زیست‌بوم پدیده بازماندگی از تحصیل دارای وظایف و تکالیفی است که از جمله آنها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
فراهم کردن سرویس‌های برخط لازم برای اتصال سامانه‌های وزارت آموزش و پرورش به سامانه‌های اطلاعاتی مربوط به تماس والدین کودکان و نوجوانان
فراهم کردن امکان سخت‌افزاری و نرم‌افزاری لازم برای توسعه آموزش‌های الکترونیک توسط وزارت آموزش و پرورش به ویژه در مناطق روستایی و عشایری، مناطق مرزی و مناطق لازم التوجه آموزشی و پرورشی
شرکت پست
شناسایی بهنگام کودکان بازمانده از تحصیل و ارتباط با آنها مستلزم دسترسی به داده‌های مکانی و محل زندگی این افراد است. همچنین یکی از شیوه‌های مرسوم آموزشی در جهان، آموزش مکاتبه‌ای است. لذا شرکت پست جمهوری اسلامی ایران به دلیل دسترسی به کدهای پستی افراد و وظایف خود در حوزه محموله‌های پستی، در زیست بوم پدیده بازماندگی از تحصیل نقش‌آفرین است که از جمله نقش‌های آن میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
تبادل برخط کدهای پستی با سامانه‌های وزارت آموزش و پرورش جهت تسهیل در شناسایی و ارتباط با افراد بازمانده از تحصیل
کمک به وزارت آموزش و پرورش در توسعه آموزش‌های مکاتبه ای به عنوان یکی از شیوه‌های ارائه خدمات آموزشی به افراد بازمانده از تحصیل
نقش تعیین کننده سازمان صدا و سیما در تحقق اهداف آموزش و پرورش
در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش از رسانه به عنوان یکی از چهار رکن اصلی جریان تعلیم و تربیت رسمی نام برده شده است. بر این اساس سازمان صدا و سیما به عنوان متولی رسانه ملی نقش تعیین‌کننده‌ای در همه امور آموزش و پرورش و تحقق اهداف آن دارد همچنین در زیست بوم پدیده بازماندگی از تحصیل نیز این سازمان می‌تواند نقش‌آفرین باشد که از آن جمله میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
فراهم کردن شرایط ارائه تلویزیونی و رادیویی برنامه‌های آموزشی و درسی مرتبط با کودکان بازمانده از تحصیل بر اساس اعلام نیاز وزارت آموزش و پرورش
آگاهی‌بخشی عمومی در خصوص نتایج محرومیت از تحصیل و تولید و پخش محتواهای آموزشی و پرورشی برای کودکان و نوجوانان بازمانده از تحصیل
و اما نقش محوری وزارت آموزش و پرورش برای تامین زیرساختهای آموزشی
موضوع شناسایی کودکان بازمانده از تحصیل و الزام به حضور کودکان واجد شرایط تحصیل در مدرسه و همچنین ارائه خدمات حمایتی و پشتیبانی از کودکان بازمانده از تحصیل عمدتا در حیطه وظایف و تکالیف سایر دستگاه‌ها است. با این حال، وزارت آموزش و پرورش متولی اصلی ارائه خدمات آموزشی و پرورشی به آحاد جامعه است، لذا این دستگاه در زیست بوم بازماندگی از تحصیل یکی از دستگاه‌های محوری است که باید منابع و زیرساخت‌ها و سازوکارهای ارائه خدمات آموزشی و پرورشی را متناسب با شرایط و اقتضائات آحاد جامعه در مناطق مختلف کشور فراهم کند.
بر این اساس این دستگاه علاوه بر مأموریت ذاتی خود به عنوان نهاد تربیت رسمی عمومی، در زیست بوم بازماندگی از تحصیل وظایف و تکالیف ویژه‌ای دارد که از جمله آنها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
تدوین و اجرای برنامه درسی متناسب با جذب بازماندگان از تحصیل و وضع مقررات و ضوابط تحصیلی لازم برای ایجاد انعطاف در محتوا، برنامه‌ها و روش‌های آموزشی، مکان و زمان آموزش، شیوه‌های ارزشیابی و ارائه مدارک تحصیلی در تناسب با اقتضائات و ویژگی‌های سنی و جنسیتی و شرایط محیطی و زندگی هر گروه از کودکان بازمانده از تحصیل
توسعه متوازن و دسترس‌پذیری مدارس و زیرساختهای آموزشی و پرورشی برای آحاد جامعه
استقرار سامانه یکپارچه شناسایی، جذب و حمایت کودکان و نوجوانان بازمانده از تحصیل با مشارکت تمامی عناصر و ذی ربطان زیست بوم بازماندگی از تحصیل
اولویت‌دهی به توسعه و تجهیز و تأمین مالی و زیر ساخت‌های مدارس شبانه‌روزی، روستا مرکزی، عشایری، استثنائی و آموزش از راه دور و کلاس‌های چند پایه در مناطق لازم‌التوجه آموزشی و پرورشی
تأمین امکانات و هزینه‌های وسیله ایاب و ذهاب دانش آموزان روستایی در صورت تشکیل کلاس‌ها در روستاهای مرکزی و استثنائی
اجرای مستمر برنامه‌های آموزشی جبرانی و رفع نواقص یادگیری دانش‌آموزان دارای مشکلات ویژه یادگیری و نیازمند توجه خاص آموزشی در طول سال تحصیلی و جلوگیری از ترک تحصیل آنها به دلیل مشکلات یادگیری و ضعف‌های آموزشی
رصد مستمر وضعیت حضور و غیاب دانش‌آموزان در مدارس برای شناسایی بهنگام ترک تحصیل دانش‌آموزان در سنین تحصیلات اجباری و اطلاع رسانی به مراجع قانونی و پیگیری‌کننده ذی ربط همچون ادارات دادگستری شهرستان‌های کشور
اقدامات وزارت آموزش و پرورش
وزارت آموزش و پرورش به عنوان یکی از بازیگران و متولیان اصلی زیست‌بوم پدیده بازماندگی از تحصیل که وظیفه تمهید شرایط آموزش تمام کودکان و نوجوانان کشور را بر عهده دارد تاکنون اقدامات مختلفی را برای مواجهه با این پدیده انجام داده است. مهمترین این اقدامات عبارتند از:
راه‌اندازی سامانه شناسایی و تعیین تکلیف کودکان و نوجوانان بازمانده از تحصیل (سامانه شهید محمودوند) و اقدام در جهت شناسایی چهره به چهره افراد بازمانده از تحصیل
ایجاد مدارس روستا مرکزی (جهت رفع علل مرتبط با مشکل دوری مدرسه از محل زندگی افراد)
ایجاد مدارس شبانه‌روزی (جهت رفع علل مرتبط با مشکل دوری مدرسه از محل زندگی افراد)
تشکیل کلاس‌های چند پایه در دوره اول ابتدایی (جهت رفع علل مرتبط با مشکل تأمین منابع و زیر ساخت)
تشکیل مدارس زیر نُرم تعداد دانش‌آموزی حتی مدارس تک نفره (جهت رفع علل مرتبط با مشکل دوری مدرسه از محل زندگی افراد)
توسعه مدارس استثنایی و تنوع بخشی به شیوه‌های آموزشی همچون تشکیل کلاس‌های بیمارستانی و آموزش در منزل برای پوشش تمامی کودکان دارای معلولیت آموزش‌پذیر (جهت رفع علل مرتبط با معلولیت افراد)
رایگان کردن تمام یا بخشی از هزینه‌های ایاب و ذهاب دانش‌آموزان استثنایی (جهت رفع علل مرتبط با معلولیت افراد و علل مرتبط با مشکل دوری مدرسه از محل زندگی افراد)
باتوجه به اقدامات مورد اشاره، مهمترین حوزه‌های تمرکز و راهبردهای وزارت آموزش و پرورش جهت مواجهه با پدیده بازماندگی از تحصیل بر راهبردهای رفع ملل مرتبط با دوری مدرسه از محل زندگی افراد متمرکز بوده است که این امر در دوره ابتدایی با تشکیل مدارس زیر نرم و حتی مدارس یک نفره و ایجاد مدارس شبانه‌روزی و روستامرکزی در دوره متوسطه دنبال شده است.
با این حال، در خصوص اموری همچون صلاحیت‌های حرفه‌ای معلمان و وضعیت کیفی مدارس و قوانین و مقررات آموزشی که به برخی از ریشه‌ها و علل بازماندگی از تحصیل باز می‌گردد اقدامات خاصی انجام نداده است. از سوی دیگر، هر چند در خصوص شناسایی کودکان بازمانده از تحصیل نیز وزارت آموزش و پرورش از طریق طرح‌های شناسایی چهره به چهره اقدام به شناسایی کودکان بازمانده از تحصیل می‌کند، اما شناسایی تمامی افراد بازمانده از تحصیل و الزام خانواده‌های آنها به حضور فرزندان خود در مدرسه بر اساس قوانین مرتبط با آموزش اجباری عمدتاً وظیفه سایر دستگاه‌های نظارتی و معاضدتی بوده و وزارت آموزش و پرورش برای شناسایی و پوشش تحصیلی این افراد نیازمند کمک دستگاه‌های ذیربط به ویژه وزارت کشور و وزارت دادگستری است.
منبع: ایسنا
