یادداشت| غدیرخم و آفرینش سرمایه جدید اجتماعی در عصر انقلاب
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، در سال‌های اخیر، برگزاری جشن‌های بزرگ مقیاس و مردمی مثل «مهمانی 10 کیلومتری غدیر» به نمادی از تحولات نوین در مناسک دینی و اجتماعی ایران بدل شده است؛ پدیده‌ای که در سطح شهرها و محلات، با حضور اقشار مختلف مردم، جلوه‌ای از وحدت، نشاط اجتماعی و هویت‌یابی دینی را نمایان می‌کند.
مسئله اصلی این یادداشت آن است که «این رخدادهای نوین، چگونه توانسته‌اند پس از انقلاب اسلامی به عاملی برای بازتولید ارزش‌های دینی، تقویت همبستگی ملی، و خلق سرمایه اجتماعی در ایران بدل شوند و چه نسبتی میان برگزاری جشن‌های عظیم شهری، جشن‌های مردمی محلی، آیین دیدار با سادات و مجالس خانوادگی وجود دارد؟ همچنین، نسبت این مناسک تازه با چالش‌هایی چون آسیب به عمق معنوی، نقد اجتماعی بر سر هزینه‌ها و بازگشت کارکرد آیین‌ها در زندگی واقعی مردم چیست؟» در این یادداشت تلاش می‌شود ضمن تبیین سیر تاریخی این مناسک، نقش انقلاب اسلامی در توسعه اجتماعات مذهبی واکاوی و جایگاه اشکال متنوع و مکمل برگزاری جشن غدیر تحلیل گردد؛ همچنین مهم‌ترین فرصت‌ها، چالش‌ها و راهکارهای تحقق «مناسک تمدن‌ساز» بیان خواهد شد تا در نهایت نشان داده شود که آیین‌های نوپدید عید غدیر، چگونه ظرفیت اجتماع دینی را متحول کرده‌اند.
الف. مهمانی غدیر؛ تطور یک آیین کهن در بستر مدنی نوین
1. میراث تاریخی غدیر و سنت‌های متکثر ایرانی
عید غدیر خم، قرن‌هاست که در تقویم شیعیان به‌عنوان روز ولایت و امامت جایگاه ویژه دارد. سنت دیدار با ذریه رسول خدا(ص) و تکریم سادات، برگزاری حلقه‌های خانوادگی، مراسم تقدیم هدیه، خیرات و رفع نیاز مستمندان، همگی از جلوه‌های ماندگار فرهنگی در این روز بوده‌است.
2. نوآوری‌های شهروندی و ظهور جشن‌های عظیم خیابانی
در دهه اخیر، به ویژه در کلانشهر تهران و مراکز استان‌ها، حرکت نوینی با عنوان "مهمانی 10 کیلومتری غدیر" پدید آمده است؛ حضور میلیونی مردم در خیابان‌ها، برپایی ایستگاه‌های پذیرایی، نمایش هنری، برنامه‌های کودکان، جمع‌آوری کمک‌های مردمی و ... نشان از پیوند سنت با اشکال نوین و مردمی دارد. این رویداد پس از انقلاب اسلامی و در سایه حمایت‌های ساختاری و هویتی آن، جلوه‌ای تازه یافته و به بستری برای بیان وحدت ملی و همدلی اجتماعی تبدیل شده‌است.
ب. انقلاب اسلامی و جهش ابعاد اجتماعی و هویتی جشن غدیر
1. پیش از انقلاب؛ تجربه محدودیت و انفعال اجتماعات مذهبی
در عصر پهلوی، هرگونه بروز آشکار هویت شیعی و تجمعات مذهبی در فضای عمومی، به‌شدت کنترل و بعضاً منع می‌شد. آیین‌های غدیر معمولاً در منازل علما و محافل کوچک باقی می‌ماند و مجال تحرک اجتماعی ـ مدنی نداشت.
2. پس از انقلاب؛ میدان‌یابی هویت دینی و توسعه مشارکت جمعی
سرنوشت مناسک، با پیروزی انقلاب اسلامی، تغییر بنیادین یافت:
- افزایش آزادی بیان دینی: اجتماعات دینی مشروعیت یافت و ابعادی اجتماعی، خیابانی و حتی رسانه‌ای پیدا کرد.
- گسترش آیین‌های مردمی و خدماتی: همزمان با تأکید امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب بر نقش مردم در مناسک دینی، موجی از برنامه‌های اطعام، جشن‌های بزرگ و رزمایش‌های همدلی شکل گرفت.
- تلفیق هویت ایرانی ـ اسلامی: جشن غدیر نه‌تنها نشانه پایبندی به ولایت است، بلکه نمایش فخر ملی و انسجام ایرانی تلقی شد.
- افزایش خدمت‌رسانی و مواسات: سنت‌های نیکوکاری با ماهیت آیینی به طور گسترده‌تر و هدفمند در بستر اجتماع جاری شد؛ از جمله جمع‌آوری کمک برای محرومان در جشن ده کیلومتری.
3. رشد سرمایه اجتماعی و بازتولید هویت دینی ـ ملی
انقلاب اسلامی، بستر را برای ظهور نسل نوینی از مناسک شهری ـ ملی فراهم آورد؛ به گونه‌ای که غدیر را از مراسم محدود خانوادگی به یک رخداد شهری و حتی ملی بدل ساخت. حضور خانواده‌ها، کودکان، جوانان، سالمندان و حتی اقشار غیرمذهبی در جشن‌های جدید، موجب تفاهم میان‌فرهنگی و بازتولید «دارایی نمادین و معنوی» برای ایران امروز شده است؛ امری که پیش از انقلاب تصورپذیر نبود.
ج. تنوع اشکال برگزاری؛ از جشن خیابانی تا آیین خانگی و محلی
1. دیدار با سادات؛ سنتی ریشه‌دار تا امروز
یکی از مهم‌ترین جلوه‌های روز غدیر، رسم دیدار و تجلیل سادات در سراسر کشور است. خانواده‌ها در این روز، با حضور در منزل سادات، ضمن تبریک و اهدای هدیه، حلقه ارتباطی خود با میراث پیامبر اکرم(ص) را مستحکم می‌کنند. این سنت «پیوست معنوی» مناسک غدیر است و هم‌چنان در روستاها و شهرها با نشاط و رونق برگزار می‌شود.
2. برپایی جشن در محلات، مساجد و منازل علما و مراجع تقلید
همزمان با برپایی جشن‌های عظیم شهری مانند مهمانی 10 کیلومتری، هزاران جشن کوچک و خودجوش در سطح محلات، مساجد و حتی منازل علما و مراجع معظم تقلید برگزار می‌شود. مجالس خانگی، مسجدی و محله‌ای با محوریت قرائت خطبه غدیر، سخنرانی، مدیحه‌سرایی، برنامه برای کودکان و اطعام فقرا، عمق معنوی بیشتری به مناسک می‌بخشند و فرصت حضور کسانی که امکان حضور در جشن بزرگ را ندارند، فراهم می‌سازند.
3. مکمل و نه متضاد؛ هم‌افزایی اشکال متکثر جشن
پراکندگی برنامه‌ها، نه‌تنها تضاد یا رقابت با جشن‌های بزرگ شهری ایجاد نمی‌کند، بلکه موجب تقویت حضور مردمی و عمق‌یابی هویت آیینی غدیر می‌شود. تجربه سال‌های اخیر نشان می‌دهد که افراد، به‌ویژه کودکان و نوجوانان، هم در جشن‌های گسترده شرکت می‌کنند و هم در محله یا منزل خود درگیر برنامه‌هایی اجتماعی یا فرهنگی غدیر می‌شوند؛ بدین صورت، طیف متنوعی از برنامه‌ها به تقویت همگرایی اجتماعی می‌انجامد.
د. اجتماع میلیونی و فرصت‌های ویژه اجتماعی ـ فرهنگی
1. بازنمایی وحدت و سرمایه اجتماعی
مشارکت میلیونی مردم در خیابان‌ها، مهم‌ترین ذخیره سرمایه اجتماعی است. همدلی و نظم، همراه با فرهنگ اطعام و مواسات، به الگویی بی‌بدیل برای گفت‌وگو، همکاری میان اقشار مختلف و تعامل نسلی بدل شده‌است.
2. قابلیت انتقال ارزش‌ها و اقناع اجتماعی
اجرای نمادین پیام غدیر به شیوه شاد و اجتماعی، سطح اقناع و پایداری پیام‌های دینی ـ اخلاقی را افزایش داده و بستری برای تحقق هم‌افزایی میان نسل‌ها، احیای همبستگی و حتی جلوگیری از انشقاق‌های اجتماعی می‌شود.
3. نمایش نشاط اجتماعی و امید به آینده
در زمانه چالش‌های اقتصادی و فرهنگی و نیز جنگ ترکیبی، این گونه رخدادها نماد توان بازآفرینی امید و سرمایه امیدبخش ملی هستند؛ باعث تقویت رویکرد «زندگی با نشاط دینی» و پیشگیری از رخوت و سستی اجتماعی.
ه. نقدها، چالش‌ها و ضرورت اصلاح مستمر
1. خطرات سطحی‌سازی و نمایش‌زدگی
کثرت جمعیت و گستردگی رسانه‌ای، گاه مناسک را از عمق معنوی دور می‌کند. چرخش تمرکز به جنبه‌های بصری یا سرگرم‌کننده بدون رعایت عقبه معرفتی، آسیب‌زا خواهد بود.
2. دغدغه افراط در هزینه و انتقادهای اجتماعی
همواره این پرسش وجود دارد که آیا منابع هنگفت برای جشن‌های بزرگ بهتر نیست مستقیماً صرف رفع فقر و محرومیت شود؟ پاسخ اجتماعی امروز، پیوند ابعاد شادی و کارکردهای خدماتی و مواسات همزمان است: جشن غدیر می‌تواند هم بستر جمع‌آوری کمک‌های مردمی و هم افزایش نشاط اجتماعی باشد.
3. آسیب‌های زیست‌محیطی و نظم شهری
ترافیک، تولید زباله و برهم خوردن نظم شهری از چالش‌هایی هستند که باید با تدبیر مدیریتی و مشارکت مردمی و ساختاری حل شوند تا آسیبی به آستانه تحمل جامعه وارد نشود.
4. راهکارها؛ اصلاح و پایش مستمر
ضروری است که مسئولان و فعالان مردمی، ضمن حفظ تنوع و گستردگی برنامه‌ها، مرتباً آثار و آسیب‌ها را بسنجند، بازخورد بگیرند و اصلاحات لازم را به‌عمل آورند؛ همچنین بالابردن سهم نوجوانان و خانواده‌ها، استفاده از هنر و رسانه و تقویت خلاقیت اجرایی باید در دستور کار باشد.
و. پیوند معنوی و اتصال به سرمایه‌های قدسی
در کنار ابعاد اجتماعی، وجه معنوی و قدسی مجالس غدیر نقطه اتکای بقای آن‌هاست. بقاء و موفقیت این مناسک، فقط نتیجه برنامه‌ریزی یا بسیج جمعی نیست؛ بنا بر باور دینی، پیوند با عنایت اهل‌بیت (ع) و ظرفیت‌های بی‌پایان دستگاه غدیر، رمز تداوم و اثرگذاری آن است. نقد و اصلاحات، اگر در مسیر تعمیق ایمان و گسترش عدالت اجتماعی باشد، مغتنم است و نباید به چالشی قطبی‌ساز تبدیل شود.
نتیجه‌گیری
مناسبات عظیم غدیر و رشد انواع برنامه‌های محلی، مسجدی، خانگی و خیابانی، ترکیبی از پیوند سنت و نوآوری، معنویت و همدلی اجتماعی در ایران معاصر است. بی‌شک، موفقیت این پدیده مدیون ظرفیت‌سازی انقلاب اسلامی و ارتقاء سطح مشارکت مردمی و توسعه خدمات‌رسانی و نشاط اجتماعی است. این مناسک، اگر با استعانت از سرمایه معنوی اهل‌بیت(ع)، بازبینی مستمر کارکردها، شفافیت و سلامت مدیریتی و بهره‌گیری از خرد و هنر جمعی همراه شود، می‌تواند موتور محرک تمدن نوین اسلامی و الگویی الهام‌بخش برای جوامع مسلمان باشد.
تجربه «مهمانی 10 کیلومتری غدیر» و سایر اشکال جشن این عید، نه فقط تجلی آیین، بلکه رزمایشی برای تقویت پیوندهای ملی و انسجام نوین فرهنگی-دینی ایرانیان است. ترکیب عزت‌آفرینی، شادی جمعی، مواسات، و اهل‌بیتی بودن این مناسک، نقطۀ امیدنشان برای آینده جامعه ماست.
نویسنده: حجت الاسلام دکتر رضا کفیلی، پژوهشگر علوم سیاسی و انقلاب اسلامی
انتهای پیام/
