فاضلاب صنعتی در قلب کویر/ فاجعه خاموش در کمین آب قم
آب‌های زیرزمینی قم در خطر آلودگی هستند؛ تخلیه پساب صنعتی از شهرک‌های شکوهیه و محمودآباد به رودخانه‌ها بدون ظرفیت تصفیه، زنگ خطر یک بحران زیست‌محیطی جدی را به صدا درآورده است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قم، استان قم با برخورداری از حدود 1400 کیلومتر رودخانه و مسیل شناسایی‌شده، از مناطق دارای شرایط خاص در حوزه منابع آب و مدیریت سیلاب به شمار می‌رود؛ منطقه‌ای که با توجه به اقلیم خشک و نیمه‌خشک، هرگونه بی‌توجهی به بسترها و حرایم رودخانه‌ای می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای محیط‌زیست، امنیت ساکنان روستایی و زیرساخت‌های حیاتی به‌همراه داشته باشد.
به گفته مسئولان، لایروبی، آزادسازی بستر و جلوگیری از ساخت‌وساز یا تجاوز به حریم رودخانه‌ها، نه‌تنها از منظر زیست‌محیطی بلکه از جنبه‌های حقوقی، مدیریتی و اجرایی نیز ضرورتی انکارناپذیر است. بازگشت رودخانه‌ها به مسیر طبیعی‌شان به‌ویژه پس از تجربه تلخ سیلاب‌های سال‌های 1398 و 1399، از اولویت‌های مهم وزارت نیرو قرار گرفته است؛ به‌گونه‌ای که طی بخشنامه‌ای بر لزوم آزادسازی سراسری و هماهنگ تأکید شد. در استان قم نیز حدود 70 تا 80 روستا در این طرح شناسایی شده‌اند.
در سال 1403، بخشی از این برنامه عملیاتی شد و بیش از 10 کیلومتر از رودخانه‌های هدف لایروبی و 1.57 هکتار از مسیرهای مسدودشده آزادسازی شد. بی‌تردید نخستین گام در صیانت از منابع آب، حفاظت از بسترها و مجاری آبی است؛ اقدامی که نیازمند عزم ملی، پشتیبانی بودجه‌ای و توجه دستگاه‌های اجرایی است.
در همین راستا، خبرگزاری تسنیم در قالب پرونده‌ای ویژه به بررسی ابعاد مختلف زیست‌محیطی و آبی استان قم پرداخته و در ادامه، مشروح گفت‌وگوی خبرنگار ما با مهدی حاجی‌زاده، مدیر رودخانه‌ها و سواحل آب منطقه‌ای قم، درباره چالش‌ها، ضرورت‌ها و راهکارهای ساماندهی رودخانه‌های استان را می‌خوانید.
تسنیم: وضعیت رودخانه قمرود از نظر آلودگی و تغییر مسیر چگونه است؟
حاجی‌زاده: ما در شرکت آب منطقه‌ای، واحدی داریم به نام دفتر محیط زیست و حفاظت کیفی که وظیفه گشت و بازرسی در طول رودخانه را بر عهده دارد؛ از محل سد پانزده خرداد تا محل اتصال رودخانه قمرود به قره‌چای و دریاچه نمک. این مسیر مورد پیمایش ما قرار می‌گیرد، هم از منظر دخل و تصرفات و هم از نظر آلایندگی.
درخصوص رودخانه قمرود، در حال حاضر آلودگی خیلی حادی نداریم. مواردی وجود داشته که برخی کارخانه‌ها پساب خود را به رودخانه می‌ریختند که با هماهنگی اداره کل حفاظت محیط زیست، جلوی آن گرفته شده. البته در داخل شهر قم، شهرداری برخی لوله‌های فاضلاب را به داخل رودخانه و کانال کف منتقل کرده بود که تذکرات لازم داده شد و تا حدودی برطرف شده است. در مجموع، مشکل حادی از نظر آلایندگی زیست‌محیطی در قمرود نداریم.
اما در مورد رودخانه قره‌چای، چالش جدی ما ورود فاضلاب و پساب از شهرک‌های صنعتی شکوهیه و محمودآباد به رودخانه "لغ شور" است که در نهایت وارد قره‌چای می‌شود. این فاضلاب‌ها صنعتی هستند و در حجم بسیار بالا تخلیه می‌شوند. متأسفانه ظرفیت تصفیه‌خانه این شهرک‌ها پاسخگوی حجم فاضلاب تولیدی نیست و مازاد بر ظرفیت، مستقیماً وارد رودخانه می‌شود. این موضوع تبعات زیست‌محیطی شدیدی دارد، به‌ویژه به دلیل نفوذ فاضلاب به منابع آب زیرزمینی. این موضوع چون در بیابان اتفاق می‌افتد، ممکن است از دید پنهان بماند، اما باید جدی گرفته شود.
در حال حاضر مسئولیت این موضوع با شرکت شهرک‌های صنعتی است. واحد حفاظت کیفی ما دبی ورودی فاضلاب را چندین بار اندازه‌گیری کرده و گزارش‌های مفصلی نیز وجود دارد که در صورت نیاز قابل ارائه است.
تسنیم: چه اقدامات برای لایروبی، آزادسازی بستر و جلوگیری از تجاوز به حریم رودخانه‌ها انجام شده است؟
حاجی زاده: یکی از وظایف جاری ما در دفتر مهندسی رودخانه‌ها، لایروبی و بازگشایی مسیر رودخانه‌هاست. این مسئله یکی از شاخص‌های ارزیابی عملکرد دفاتر استانی شرکت آب منطقه‌ای است. همچنین آزادسازی حریم و بستر رودخانه‌ها نیز از دیگر وظایف مهم ماست. رودخانه قمرود، رودخانه کهک، رودخانه فردو- دستگرد، رودخانه وشنوه - کبار، رودخانه سلمان، رودخانه سلفچگان، رودخانه دستجرد-طغرود- جعفریه، رودخانه قاهان، رودخانه سولقان، رودخانه قره چای و کانال‌های آبی در مسیرهای شهری و روستایی استان از مسیرهای پایش و ساماندهی محیط زیستی و حفاظت کیفی ماست.
ما سالانه سازه‌هایی را برای لایروبی در برنامه عملیاتی قرار می‌دهیم. آزادسازی تصرفات نیز به صورت سراسری انجام می‌شود. پیش‌تر تصرفات به‌صورت موردی رفع می‌شد، اما پس از سیلاب‌های سال 98 و 99، وزارت نیرو بخشنامه‌ای صادر کرد که طبق آن باید آزادسازی به‌صورت سراسری و یکپارچه انجام شود.
مثلاً در روستای امامزاده اسماعیل که در سیل 98 آسیب دیده بود، آزادسازی کامل صورت گرفت. قبلاً کوچه‌ها 7 یا 8 متر بودند که هنگام سیل باعث خسارات زیادی می‌شدند، اما اکنون عقب‌نشینی صورت گرفته، دیوار ملک‌ها به 16 متر فاصله رسیده و کانالی در وسط با دو راه دسترسی در کناره‌ها اجرا شده است که با همکاری بنیاد مسکن انجام شد و منطقه در برابر سیلاب ایمن‌سازی شده است و برنامه‌ای که تقریباً ما برای اکثر روستاهایی که رودخانه از وسط آنها عبور می‌کند داریم، مشخص است.
تسنیم: تعداد این رودخانه‌ها مشخص شده است؟
حاجی زاده: بله. تعداد آنها در قم حدوداً بین 70 تا 80 روستا است که شناسایی شده‌اند. برخی از این رودخانه‌ها دائمی هستند و برخی فصلی. برای حدود ده روستا از این‌ها در سال‌های گذشته اقدامات جدی‌تری انجام شده است. مثلاً رودخانه امامزاده اسماعیل در حال حاضر در دست اقدام است، رودخانه دستگرد در سنوات گذشته انجام شده، شهر سلفچگان و روستای عیسی‌آباد هم اقدامات هدایت سیلاب انجام شده است.
در محدوده شهری مثل پردیسان و شهرک مهدیه نیز کارهایی مثل کانال‌کشی و دیواره‌سازی انجام شده است. در حال حاضر حدود پنج روستا به عنوان اولویت اصلی در نظر گرفته شده‌اند. یکی از آنها روستای کرمجگان است که حتماً باید مشابه امامزاده اسماعیل، طرح ساماندهی و آزادسازی حریم رودخانه برایش اجرا شود. روستای ناحیه در بخش خلجستان و همچنین روستای وشنوه از دیگر موارد در حال اجرا هستند.
تسنیم: آزادسازی و لایروبی رودخانه‌ها معمولا در چه بازه زمانی انجام می‌پذیرد؟
حاجی زاده: برای همه این روستاها برنامه زمان‌بندی شده داریم. هر سال تلاش می‌کنیم حداقل یک مورد به سرانجام برسد. ولی اجرای این پروژه‌ها نیازمند تأمین اعتبار از محل اعتبارات عمرانی است. هم برای آزادسازی و لایروبی که توسط آب منطقه‌ای انجام می‌شود و هم برای اجرای دیوار و کانال که توسط بنیاد مسکن انجام می‌گیرد.
مثلاً در روستای امامزاده اسماعیل طول کانال حدود 1100 متر است، که تاکنون 400 متر آن اجرا شده و برای این 400 متر بیش از 10 میلیارد تومان هزینه شده. پیش‌بینی ما این است که برای تکمیل آن حدود 10 میلیارد دیگر نیاز است. به عبارتی برای هر روستا حدود 20 میلیارد تومان نیاز است. این رقم بزرگی است و تأمین آن نیازمند حمایت جدی از سوی استان و دولت است.
برای سال جاری فقط برای امامزاده اسماعیل اعتبار حدود 3 تا 4 میلیارد تومان داده شده که آن هم پله‌ای است. اجرای این کانال‌ها تأثیر مهمی در جلوگیری از تخریب زیرساخت‌ها مثل برق، گاز، مخابرات، آب دارد و امنیت را بالا می‌برد. مثلاً اکنون در امامزاده اسماعیل به راحتی مجوز گازرسانی داده شده چون زیرساخت ایمن شده است.
در مورد روستای کرمجگان هم نگرانی ما این است که اگر سیلابی بیاید، زیرساخت‌های فعلی از بین می‌روند. امیدواریم که اعتبارات کافی به آب منطقه‌ای و بنیاد مسکن اختصاص یابد تا بتوانیم پروژه‌های ساماندهی رودخانه‌ها را در روستاهای در معرض خطر اجرا کنیم.
تسنیم: نقش مجموعه شما در مقابله با ساخت و ساز غیر مجاز در بستر رودخانه چیست؟
حاجی زاده: در این حوزه ما در خط مقدم هستیم. به‌محض اینکه متصرفی بخواهد وارد حریم رودخانه شود، چه از روی ناآگاهی و چه از روی طمع، ما ورود می‌کنیم. بازرسان ما در محل اخطار شفاهی می‌دهند و گزارشی تنظیم می‌شود که به شرکت می‌آید. سپس اخطار کتبی صادر می‌شود و به فرد متصرف ابلاغ می‌گردد تا حریم را رعایت کند و از تصرف بپرهیزد.
حالا تو این موارد، دو حالت وجود دارد. یک مورد این است که طرف اعتراض می‌کند، عقب‌نشینی را انجام نمی‌دهد و ادعای مالکیت دارد؛ یعنی مقاومت می‌کند. در این حالت، ما فرم‌هایی داریم به نام "فرم‌های پیاده‌سازی حریم". کارشناس و نقشه‌بردار ما به محل مراجعه کرده و حریم رودخانه را برای فرد مشخص می‌کند. اگر طرف این حریم را قبول کرد و عقب‌نشینی کرد، پرونده مختومه می‌شود.
اما اگر باز هم عقب‌نشینی نکرد و به این حریم اعتراض کرد، طبق آیین‌نامه بستر و حریم رودخانه‌ها مصوب سال 1379، یک کمیسیون سه‌نفره متشکل از کارشناسان خبره شرکت آب منطقه‌ای تشکیل می‌شود. اعتراض متصرف در این کمیسیون بررسی می‌شود. ممکن است این کمیسیون حد حریم را کم یا همان مقدار را تأیید کند. در نهایت، رأی کمیسیون ملاک عمل قرار می‌گیرد و متصرف باید طبق آن عقب‌نشینی کند. اگر باز هم این کار را نکرد، پرونده به مقام قضایی ارسال می‌شود و با دستور مستقیم قضایی، با هماهنگی واحدهای اجرایی، عملیات آزادسازی انجام می‌شود.
تسنیم: سال گذشته چه میزان آزادسازی انجام شده است؟
حاجی‌زاده: سالانه عملیات آزادسازی داریم؛ مثلاً سال گذشته چهار هکتار از بستر رودخانه‌ها آزادسازی شد. در مجموع، نقش ما در آزادسازی و مقابله با ساخت‌وساز غیرمجاز در بستر رودخانه‌ها بسیار کلیدی است. اگر ما وظیفه‌مان را انجام ندهیم، مصداق ترک فعل است. این از وظایف ذاتی دفتر و شرکت ماست و با توجه به امکانات و نیروهایی که داریم، در حال انجام آن هستیم.
یکی از نیازهای جدی در این زمینه اطلاع‌رسانی است. ما برای هر آزادسازی، گزارش‌هایی را در سایت شرکت آب منطقه‌ای منتشر می‌کنیم. همیشه توصیه ما به مردم این است که هنگام انجام هرگونه معامله ملکی، اگر در کنار ملک رودخانه یا آبراهی وجود دارد، حتماً از آب منطقه‌ای استعلام بگیرند. متأسفانه مواردی بوده که ملکی معامله شده و مشخص شده که 40 درصد آن در بستر رودخانه قرار دارد، که باعث ضرر فرد خریدار و بروز پرونده‌های حقوقی شده است.
تسنیم: طراحی و اجرای سامانه پیش‌بینی و هشدار سیل در استان قم چگونه توانست در مدیریت سیلاب رودخانه قمرود در سال 1398 مؤثر واقع شود؟
حاجی زاده: در خصوص محور بعدی، یعنی مدیریت سیلاب و سازه‌های آبی، اقدامات خوبی صورت گرفته است. یکی از دغدغه‌های اصلی ما، شهر قم و رودخانه قمرود است. بخشی از بستر غیرفعال رودخانه، اکنون به عنوان شریان حمل‌ونقل شهری استفاده می‌شود، که در کاهش ترافیک بسیار مؤثر بوده، اما از نظر وقوع سیلاب، نگرانی‌های جدی وجود دارد.
پس از وقوع سیلاب‌های سال 1388 که موجب فوت چند نفر شد، اقدامات جدی‌تری صورت گرفت. یکی از مهم‌ترین اقدامات، مطالعه، طراحی و اجرای سامانه پیش‌بینی و هشدار سیل در استان قم با اولویت رودخانه قمرود بود، که واقعاً اقدام مؤثر و پیشرویی در سطح کشور به شمار می‌رود. این سامانه در زمانی طراحی شد که بسیاری از مسائل مربوط به رودخانه‌ها نادیده گرفته شده بود. به عنوان مثال، برخی افراد می‌گفتند که رودخانه‌ها به خیابان تبدیل شده‌اند و کسی به فکر آنها نیست، در حالی که واقعیت این است که ما مدیریتی برای کنترل سیلاب‌ها داریم. این سامانه در دهه 90 با همکاری اساتید دانشگاهی معتبر طراحی شد.
اساتیدی مانند دکتر بنی‌هاشمی و دکتر ثقفیان که اکنون در زمینه سامانه‌های پیش‌بینی هشدار سیل در سازمان هواشناسی فعالیت می‌کنند، در طراحی این سامانه نقش داشتند. قرارداد مطالعه و طراحی این پروژه در سال 1391 امضا شد و در سال 1394 مطالعات آن به پایان رسید. با استفاده از اعتبارات سفر مقام معظم رهبری به استان قم، این سامانه به اجرا درآمد. اعتبار آن حدود سه میلیارد تومان بود که در آن زمان مبلغ قابل توجهی به شمار می‌رفت. پروژه در نهایت به بهره‌برداری رسید و از آن زمان در اختیار سازمان هواشناسی قرار گرفت.
این سامانه از سال 1396 به بهره‌برداری رسیده و در سال 1398 توانست در جریان سیلاب رودخانه قمرود که دبی آن حدود 110 متر مکعب بر ثانیه بود، هشدارهای لازم را صادر کرده و از وقوع مشکلات جدی جلوگیری کند. این سامانه دقیقاً به موقع پیش‌بینی و هشدارهای لازم را صادر کرد و با بسته شدن رودخانه و تخلیه آن، سیلاب به طور مؤثری مدیریت شد.
برای حفظ کارایی این سامانه، لازم است که به روزرسانی و نگهداری آن به صورت مداوم انجام شود که این امر نیازمند اعتبار است. سامانه‌های پیش‌بینی و هشدار سیلاب در صورتی مؤثر خواهند بود که به طور منظم به روزرسانی شوند و وضعیت ایستگاه‌های هواشناسی نیز به دقت نظارت شود. سازمان هواشناسی استان قم در حال حاضر با 50 ایستگاه هواشناسی، این سامانه را مدیریت می‌کند، اما هزینه‌های این فعالیت‌ها باید تأمین شود تا از بحران‌های احتمالی جلوگیری شود.
گفت‌وگو از اسما صادقی
انتهای پیام/
