به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، وقتی بخار چای از استکان کمر باریک بالا می‌زند و عطر برگ‌های دم‌کشیده‌اش در خانه می‌پیچد، کمتر کسی به این فکر می‌افتد که پشت این نوشیدنی ساده، قرن‌ها تاریخ، تجارت، استعمار و فرهنگ خوابیده است. امروز، ۲۱ می (۳۱ اردیبهشت) روز جهانی چای است؛ بهانه‌ای برای مرور قصه‌ای که از شرق دور آغاز شد، تا قلب آفریقا و اروپای اشرافی پیش رفت و در نهایت در هر خانه‌ای در ایران، هند، انگلستان، مراکش و روسیه جا خوش کرد.
چای از کجا آمد؟
خاستگاه چای، افسانه‌ای و تاریخی است. روایت غالب می‌گوید که در حدود ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد، امپراتور چینی «شن نانگ» وقتی زیر سایه درختی نشسته بود، برگ‌هایی در ظرف آب جوشانش افتاد و طعم تازه‌ای را کشف کرد: چای.
چین مهد اصلی چای است. کلمه‌ی چای نیز در زبان‌های مختلف با ریشه‌های چینی وارد شد: در مناطق آسیایی که با چینی ماندارین در تماس بودند، واژه‌هایی مثل «چا» (مثل ایران، هند، روسیه) رایج شد و در مناطقی که از مسیر دریایی جنوب چین (فوجیان و تایوان) چای دریافت کردند، کلماتی مانند "tea" (انگلیسی) و "thé" (فرانسوی) به کار رفت.
از چین تا کل دنیا
چای در قرن‌های بعد به واسطه جاده ابریشم و سپس تجارت دریایی، به آسیای مرکزی، خاورمیانه و اروپا راه یافت. در قرن ۱۷ میلادی، کمپانی هند شرقی بریتانیا نقش اصلی در ورود چای به انگلستان را ایفا کرد. از آن زمان، چای نه‌تنها یک نوشیدنی، بلکه به بخشی از قدرت‌نمایی‌های استعماری بدل شد.
انگلستان، برای کاهش وابستگی به واردات چای چینی، در مستعمره خود هند، مزارع چای ایجاد کرد. این آغاز تولید انبوه چای در هند و سریلانکا بود. استعمارگران بریتانیایی جنگ‌های چای را رقم زدند، و حتی در آمریکا، مالیات چای بهانه‌ای برای انقلاب شد (واقعه‌ی معروف «مهمانی چای بوستون» در سال ۱۷۷۳).
چه کشورهایی امروز عاشق چای‌اند؟
چین: همچنان بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده چای در دنیاست.
هند: تولید انبوه چای سیاه آسام و دارجیلینگ، چای ماسالا بخشی از فرهنگ روزمره مردم است.
انگلستان: چای بعد از ظهر (Afternoon Tea) به نماد اشرافیت انگلیسی بدل شده.
روسیه: سماور و چای پررنگ، با قند و شیرینی، جزئی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ روسی.
مراکش: چای نعناع شیرین با تشریفات خاص سرو می‌شود.
ایران: چایخانهها، استکان‌های کمرباریک، و مراسم دم‌کردن سنتی از فرهنگ ایرانی حذف‌ناشدنی‌اند.
انواع چای: از سبز تا سفید و اولانگ
تمام انواع چای از یک گیاه به‌دست می‌آیند: Camellia sinensis. اما تفاوت در نوع فراوری برگ‌هاست:
چای سبز: بدون تخمیر، با طعمی ملایم و خواص آنتی‌اکسیدانی بالا.
چای سیاه: تخمیر شده، قوی، پررنگ و پرعطر؛ رایج‌ترین نوع در ایران و هند.
چای سفید: برگ‌های جوان، ظریف و بسیار گران، بیشتر در چین تولید می‌شود.
چای اولانگ: چیزی میان چای سبز و سیاه؛ نیمه‌تخمیر شده با طعمی خاص.
چای پوئر: تخمیر طولانی و طعمی زمینی و قوی؛ چای مخصوص چین جنوبی.
لوکسِ برگ‌های نایاب
در دنیای چای نیز مانند قهوه یا شراب، نمونه‌های لاکچری و گران‌قیمتی وجود دارد:
چای دا هونگ پائو (Da Hong Pao): یک چای اولانگ افسانه‌ای از کوهستان‌های وویی چین، که قیمت آن تا ۱.۲ میلیون دلار برای نیم کیلو هم رسیده است! دلیل گرانی: درخت‌های مادر بسیار محدود و کهنسال هستند و برگ‌هایش نادرند.
چای پاندا دانگ: چایی که در چین با کود پاندا تغذیه شده! بیشتر به‌خاطر تبلیغات و خاص‌بودن گران است.
چای سفید یین ژن (Silver Needle): یکی از ظریف‌ترین و نادرترین چای‌های سفید، با برداشت دستی فقط در چند هفته خاص سال.
چای در ایران، از تجمل تا روزمرگی
تا پیش از دوره قاجار، مردم ایران بیشتر قهوه می‌نوشیدند. اما در اواخر قرن نوزدهم، بازرگان و دیپلمات ایرانی، کاشف‌السلطنه، سفیر ایران در هند، به‌صورت مخفیانه بذر چای و دانش پرورش آن را به ایران آورد. چرا مخفیانه؟ چون بریتانیایی‌ها حق انحصاری تولید چای را در مستعمرات خود حفظ می‌کردند.
نخستین باغ چای ایران در لاهیجان احداث شد و بعدها کارخانه‌های فرآوری چای نیز به‌وجود آمدند. چای به‌سرعت در شمال ایران کشت و در سراسر کشور مصرف شد.
تا پیش از انقلاب، ایران یکی از تولیدکنندگان اصلی چای در منطقه بود، اما با واردات بی‌رویه و حمایت ناکافی از کشاورزان چایکار، صنعت چای داخلی به حاشیه رفت. امروز نیز، چای ایرانی همچنان در گیلان و مازندران کشت می‌شود، اما سهم آن از بازار داخلی کاهش یافته است.
چای؛ آیین یا عادت؟
در ایران، نوشیدن چای چیزی فراتر از یک عمل روزانه است. چایخانهها محل گفت‌وگو، استراحت، یا حتی سیاست‌بافی‌اند. در هر خانه، دم‌کردن چای مراسم خاصی دارد: قوری، کتری، استکان بلور، قندان، و سکوتی که با اولین جرعه شکسته می‌شود.
در دنیای مدرن، چای هنوز هم معجزه‌ی ساده‌ای‌ست که آدم‌ها را دور هم جمع می‌کند. نوشیدنی‌ای بی‌ادعا که هم در دربار امپراتوران چینی سرو شده، هم در چایخانه‌های کنار خیابان. روز جهانی چای، یادآور آن است که پشت هر استکان چای، دنیایی از تاریخ، استعمار، ذائقه، و فرهنگ نهفته است.
پس، امروز که استکان چایت را در دست گرفتی، به این فکر کن که این نوشیدنی گرم، چگونه قرن‌هاست بین شرق و غرب، سنت و تجمل، قدرت و سادگی، پیوند زده است.
