تفاضل بازدارندگی روی کاغذ/ سیاست تفاضل بازدارندگی با امکان صلح
امید محسنی - هرچند هنوز توافق رسمی میان وزارت دفاع و وزارت اقتصاد روسیه درباره جزئیات این تصمیم حاصل نشده، اما تحلیلگران بر این باورند که همین سیگنال اولیه، در فضای پرتنش کنونی معنای سیاسی خاصی دارد. این تغییر لحن و سیاست از سوی کرملین، به‌ویژه پس از تشدید درگیری‌ها در خاورمیانه، نوعی تمایل ضمنی به پرهیز از تشدید بیشتر تقابل را مخابره می‌کند.
این موضع پوتین ناتو را در موقعیتی متضاد قرار می‌دهد؛ جایی که کشور‌های اروپایی در تلاش هستند خود را برای آنچه "تهدید بلندمدت روسیه" می‌نامند، با افزایش بودجه‌های نظامی تجهیز کنند. تصمیم ناتو برای افزایش تدریجی هزینه‌های دفاعی تا سقف ۵ درصد، چهارشنبه گذشته تصویب شد؛ تصمیمی که هدف آن تقویت "تاب‌آوری مدنی و نظامی" در برابر خطرات احتمالی از سوی مسکو عنوان شده است.
این شکاف در رویکرد، می‌تواند نه تنها بر محاسبات راهبردی طرفین، بلکه بر گفتمان رسانه‌ای پیرامون امنیت در اروپا نیز تأثیر بگذارد. در شرایطی که اروپا بر طبل بازدارندگی می‌کوبد، مسکو، دست‌کم در ظاهر، سیاستی تاکتیکی‌تر را به نمایش می‌گذارد که برخی آن را تحمیل شرایط اقتصادی هم می‌دانند.
*تردید اروپا و زمان از‌دست‌رفته تسلیحاتی
سخنان اخیر پوتین درباره کاهش هزینه‌های نظامی، در فضایی از تردید و بی‌اعتمادی از سوی اروپا بیان شده است. مقامات اروپایی در نشست اخیر لاهه اعلام کردند که خطرات ناشی از اقدامات روسیه در آینده نزدیک در حال افزایش است و به همین دلیل، افزایش توان دفاعی را ضرورتی اجتناب‌ناپذیر می‌دانند که باید در قالب یک تصمیم جمعی دنبال شود.
همزمان با پایان نشست سران ناتو، دو نهاد پژوهشی مهم اروپایی، مؤسسه بروگل و مؤسسه اقتصاد جهانی کیل، در گزارشی هشدار دادند که اروپا دست‌کم تا سال ۲۰۳۰ آمادگی لازم برای دفاع مستقل از خود را نخواهد داشت. دلیل اصلی این عقب‌ماندگی، وابستگی شدید به فناوری و زنجیره تولید خارجی عنوان شده است. یورونیوز در گزارشی با استناد به این پژوهش نوشت: «اروپا باید جهت‌گیری بحث‌های سیاسی خود را از تمرکز صرف بر ارقام بودجه‌ای، به توانمندی‌های واقعی نظامی که در سال‌های آینده خریداری و تحویل داده خواهد شد، تغییر دهد.»
این گزارش، دو نقطه‌ضعف راهبردی اروپا را برجسته می‌کند: نخست، وابستگی مزمن نظامی به ایالات متحده، و دوم، کندی نگران‌کننده در روند تأمین و تحویل تجهیزات دفاعی به کشور‌هایی که در حوزه فناوری‌های تسلیحاتی با کمبود‌های جدی و ساختاری مواجه‌اند.
پوتین و اظهارات دو سویه پس از نشست ناتو؛ انعطاف یا تاکتیک سیاسی؟
اظهارات ولادیمیر پوتین درست پس از نشست اعضای ناتو، بیش از آنکه یک اقدام عملی باشد، حامل رویکردی دو سویه است. اعلام کاهش بودجه نظامی روسیه می‌تواند نشان‌دهنده تغییر تاکتیکی مسکو به سمت کاهش تنش‌های بلندمدت باشد و این پیام را منتقل کند که با وجود افزایش هزینه‌های نظامی و آمادگی اروپا، روسیه همچنان نگاه منعطف و کنترل شده‌ای به رویارویی احتمالی دارد. او احتمالا با تند شدن فضای تقابل در خاورمیانه و رویگردانی ترامپ از میانجیگری فعال در مناقشه اوکراین همچنان که بر مالکیت بخش‌های تصرف شده اصرار دارد، انجماد وضعیت جنگی در همین شرایط را به طرف‌های مقابل توصیه می‌کند، چراکه تقابلی شدن رفتار ترامپ و خیز بلند اروپا برای آمادگی دفاعی می‌تواند بازخورد‌های بیشتری در میدان عمل داشته باشد.
البته روی سکه سیاست در رفتار پوتین کاملا آشکار است. این اظهارات همچنین سیگنالی به افکار عمومی ارسال می‌کند که مسکو تمایل به مذاکره و حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافات دارد. پوتین روز جمعه در بخشی از آخرین سخنان خود، از آمادگی برای گفت‌و‌گو با دونالد ترامپ و برگزاری دور سوم مذاکرات روسیه و اوکراین خبر داد و گفت: «مسکو آماده است دور بعدی مذاکرات با کی‌یف را در استانبول برگزار کند و در عین حال از دیدار با رئیس‌جمهور آمریکا استقبال می‌کند.»
با این حال، رئیس‌جمهور روسیه رویکرد غرب در قبال مسکو را خصمانه توصیف کرد و تأکید داشت: «ادعا‌های غرب درباره تجاوزگری روسیه نادرست است و آنها همه چیز را وارونه جلوه می‌دهند.» او افزود: «در حالی که غرب درباره تهدید خیالی حمله روسیه سخن می‌گوید، لفاظی‌ها درباره تحمیل شکست استراتژیک به روسیه همچنان ادامه دارد.»، اما آنچه که او در پی آن است همان تقسیم غرب به دو بخش مجزای فکری و عملی در برخورد با جنگ اوکراین است. پوتین با تقسیم اروپا و آمریکا ترامپ را مردی شجاع و صادق خوانده که واقعا به دنبال حل مسئله اوکراین است. استقبال او از دیدار با ترامپ در حالی طرح شده که در نشست گذشته استانبول، رئیس‌جمهور ایالات متحده با غافلگیری روبه‌رو شد و در شرایطی که انتظار می‌رفت دیداری میان ترامپ و پوتین نیز شکل بگیرد، نشست‌های سیاسی در سطوح پایین میان دو سوی جنگ اوکراین انجام شد که برخی آن را بی‌نتیجه خواندند.
*بازی روسی در زمین دیپلماسی
تحلیل اروپا بر این است، روایت‌های پوتین در شرایطی که امکان اعمال تحریم‌های بیشتر نیز وجود دارد، بیش از آنکه صرفاً یک موضع‌گیری استراتژیک باشد، بازتاب دهنده نوعی بازی در میدان ادراکی است؛ شیوه‌ای که هدف آن، تغییر صحنه از منطق نظامی‌سازی صرف به میدان دیپلماسی مشروط است. این سیاست دوگانه که همزمان با افزایش بودجه نظامی اروپا و تبلیغ تهدید روسیه از سوی ناتو اجرا می‌شود، تلاش دارد تا معادله «تهدید وآمادگی» را با مولفه‌ای سوم یعنی «امکان صلح» تکمیل کند.
اشاره پوتین به تمایز میان آمریکا و اروپا، با ستایش از ترامپ در برابر «اروپای نگران»، به‌روشنی یک خط‌کشی روانی را دنبال می‌کند. او اروپا را در موقعیتی از اضطراب و وابستگی به تصویر می‌کشد، در حالی که ترامپ به عنوان پلی برای احیای مذاکره و کاهش فشار معرفی می‌شود. این آرایش گفتاری، هم مخاطب داخلی را نسبت به انزوای جهانی روسیه آرام می‌کند و هم در فضای بین‌المللی شکاف‌های درونی ناتو و اختلافات درون‌غربی را برجسته می‌سازد.
در چنین فضایی، اروپا در برابر دو دوگانگی قرار گرفته است؛ از یک‌سو تمایل به تقویت نظامی در برابر تهدید‌های احتمالی و از سوی دیگر مواجهه با پیام‌هایی از مسکو که از زبان کاهش بودجه، مذاکره و تمایزگذاری مثبت با آمریکا استفاده می‌کند.
