به گزارش مشرق، موسم حج فرصت مناسبی برای همدلی، پیوستگی و همبستگی امت اسلامی است. این مهم‌ترین فلسفه حج ابراهیمی است تا امت محمد (ص) به دور از همه اختلافات مذهبی و تفاوت‌های نژادی، گرد هم جمع شوند و با قلبی که تنها به سوی وحدانیت خدای متعال سوق یافته، کعبه را طواف عشق کنند. حجاج و زائران ایرانی نیز با حضور پررنگ در این موسم الهی و جانفزا ضمن ایجاد بستری برای دوستی مضاعف با سایر مسلمانان، از حال و هوای مدینه منوره و مکه مکرمه برای بهره‌مندی معنوی استفاده می‌کنند.
حضور روحانیون و مداحان اهل بیت(ع) در کاروان‌های زیارتی حج، شرایط مغتنمی را برای استفاده از فضای معنوی بقیع، مسجدالنبی و مکه مکرمه و سایر اماکموسم ن زیارتی فراهم می‌سازد اما پرسشی که در این زمینه به وجود می‌آید، این است که حضور این افراد در جمع زائران بیت‌الله الحرام در سال‌های اخیر چه وضعیتی داشته است.
حجت‌الاسلام علی‌محمد کاظمیان‌پور از روحانیونی است که سال‌هاست در کاروان‌های زیارتی حج و عتبات فعالیت دارد. او به‌واسطه فعالیت‌های رسانه‌ای در صداو سیمای مرکز خراسان رضوی در قامت تهیه‌کننده برنامه‌های معارفی ارتباط موثری با مردم و نیازهای آنان دارد و از زاویه متفاوتی به مسأله حضور روحانیون در کاروان حجاج پرداخته است.این گفت‌وگو در حالی انجام شد که کاظمیان‌پور در مأموریتی الهی در شهر مکه در حال راهبری زائران حج تمتع ۱۴۰۴ است.
چه عواملی باعث کاهش یا حذف برگزاری مراسم‌هایی نظیر نشست‌های مداحی در حوالی قبرستان‌ها و اماکن زیارتی در سال‌های اخیر شده است؟
در سال‌های اخیر، تغییرات چشمگیری در نحوه انجام مناسک حج، به‌ویژه در مدینه منوره، به چشم می‌خورد. از جمله این تغییرات می‌توان به محدودیت‌های اعمال‌شده در زیارت ائمه بقیع، لغو مراسم دعای کمیل و تغییر در نحوه زیارت دوره اشاره کرد. در حال حاضر، نحوه زیارت بقیع به گونه‌ای است که زائر، پس از ورود، دیگر حس و حال معنوی سابق را تجربه نمی‌کند. مسیر مشخصی تعیین‌شده که زائر، بدون امکان خواندن دعا یا همخوانی، از یک نقطه وارد و پس از پیمودن مسافتی طولانی، از انتهای بقیع خارج می‌شود.
در طول مسیر نیز، مأموران سعودی مستقر هستند که در صورت کوچک‌ترین تخطی یا درخواست توضیح از سوی روحانی کاروان، با زائر برخورد کرده و او را تهدید به بازداشت می‌کنند. اگرچه امروزه دیگر خبری از عوامل امر به معروف و نهی از منکر سابق در عربستان نیست اما پلیس این کشور با زائران برخورد می‌کند. در اطراف حرم نبوی نیز موانع متعددی ایجاد شده که زائران را مجبور به تردد در مسیرهای خاص می‌کند. در این شرایط، زائران نه اجازه نشستن دارند و نه اجازه دعا خواندن؛ بلکه صرفا باید مسیر تعیین‌شده را طی کنند. آقایان به قسمت خود و خانم‌ها نیز به قسمت خود هدایت می‌شوند تا نماز بخوانند.
این وضعیت با گذشته که زائران می‌توانستند در کنار سلام به رسول خدا(ص)، از توضیحات روحانی درباره مسجدالنبی و اماکن آن بهره‌مند شوند، تفاوت چشمگیری دارد. امروزه، چنین امکانی به هیچ وجه وجود ندارد. در زیارت دوره، مسجد ذوقبلتین و مسجد قبا نیز شرایط مشابهی حاکم است و محدودیت‌های متعددی اعمال می‌شود. اما چه عواملی باعث حذف این مراسم و تغییر شکل آنها شده است؟ به نظر می‌رسد که تا حدودی، خود ما نیز مقصر هستیم. در مقطعی، برخی از مداحان و روحانیون با کج‌سلیقگی و افراط، بهانه به دست سعودی‌ها دادند تا امروز با این شدت با ما برخورد کنند.
نکته دیگر این که سعودی به‌تدریج در تلاش است تا روح معنویت را از زیارت و زائران مدینه منفک کند و این مکان را به یک مکان تفریحی و توریستی صرف تبدیل کند. در این حالت، زائر صرفا از توضیحات راهنما بهره‌مند می‌شود اما هیچ حس معنوی و تأثیری در او ایجاد نمی‌شود. به نظر می‌رسد این سیاستی است که عربستان در سال‌های اخیر درپیش گرفته. البته، عوامل دیگری نیز ممکن است در این میان دخیل باشد اما دو موردی که ذکر شد، به نظر می‌رسد از مهم‌ترین آنها باشد.
چگونه می‌توان ارتباط با ائمه(ع) و ادعیه در مناسک حج را با توجه به شرایط کشور میزبان برای حجاج میسر کرد؟
اخیرا حتی بعضی از هتل‌ها هم اجازه برگزاری مراسم در لابی یا نمازخانه را به زائران نمی‌دهند و سلیقه‌ای برخورد می‌کنند.
به نظر من با توجه به همه سختگیری‌ها، باید تلاش را مضاعف کنیم و از شیوه‌های دیگری استفاده کنیم تا ارتباط معنوی زائران به‌نحو مناسبی برقرار شود. تجربه شخصی من در حج امسال نشان داد که بخشی از این آمادگی‌ها باید قبل از اعزام به عربستان در ایران برای حجاج ایجاد شود. یعنی بیشترین شناخت و کارهای فرهنگی ما باید در ایران انجام شود تا اگر اجتماعاتی در حج و مدینه شکل نگرفت، زائر ما این حس و حال معنوی را همچنان داشته باشد.
نکته دیگر این‌که ما امسال از فضای مجازی استفاده خوبی کردیم. باتوجه به این‌که در عربستان نرم‌افزارهای ایرانی قابل بهره‌برداری و استفاده هستند و نرم‌افزارهای خارجی هم وجود دارند، با تشکیل گروه در شبکه‌های اجتماعی، زائران و خانواده‌های آنان را عضو و ارتباط دو سویه ایجاد کردیم تا نیازمندی آنان را در این فضا تأمین کنیم. مثلا زائران تقاضای روضه داشتند که ما در همین فضا برای آنان کلیپ و صوت روضه پست کردیم تا در فضای زیارت بقیع و مسجدالنبی بشنوند و ارتباط معنوی حفظ شود. راه دیگر ایجاد ارتباط معنوی زائران با فضای مکه و مدینه ارائه توضیح به آنان است. مثلا در کوه احد در قسمتی که جبل‌الرّمات است، فرصت خوبی است تا با اتفاقات صدر اسلام آشنا شوند. زائران آنجا حس و حال خوبی داشتند. وقتی نزدیک قبور بقیع هستیم، محدودیت‌ها بیشتر است به همین دلیل از فضایی مثل کوه احد استفاده می‌کنیم.
همچنین، در مسیر پیاده‌روی از شارع علی بن ابیطالب(ع) به سمت مشربه ام‌ابراهیم و زیارت مرقد مطهر مادر امام رضا(ع)، با زائران به گفت‌وگو نشستم که حس و حال خوبی برای زائران بوجود آورد. به‌هرصورت گرچه محدودیت‌ها وجود دارد اما روحانیون کاروان با تحمل کمی سختی می‌توانند نیاز معنوی زائران را تأمین کنند.
گفته می‌شود حج فرصت امام‌شناسی است و بدون ایجاد این ارتباط بین حج و امامت نمی‌شود انتظار حجی مقبول داشت. این مفهوم چگونه می‌تواند بر تجربه زائران در حج تأثیر بگذارد؟
در رابطه با موضوع حج و فرصت امام‌شناسی، باید به این نکته اذعان کنم که حجِ مورد قبول، حجی است که با زیارت امام پیوند داشته باشد. حجی که به امام ختم نشود، با حجی که بت‌پرستان در گذشته انجام می‌دادند، تفاوتی ندارد. معنویت و روح حج «امامت» است و بدون آن تاثیر حج بر زائران از بین می‌رود.
مهم این است که ما زائران را در این زمینه، با استفاده از فرصت‌های موجود، از طریق کتاب‌ها، نرم‌افزارها، ارتباطات مجازی و جلسات آموزشی در ایران، با مفاهیم توسل، شفاعت و ارتباط با اهل‌بیت (ع) آشنا کنیم. پاسخگویی به سوالات و شبهات جوانان و نوجوانان در این زمینه بسیار حیاتی است. امسال نیز، متوجه شدم که بسیاری از زائران جوانی که در کاروان ما بودند با انبوهی از شبهات حضور دارند که با همه آنان نشست داشتم و به سوالات آنان پاسخ دادم.
زائران در حج اضطراب‌هایی را در ارتباط با مراسم یا ادعیه تجربه می‌کنند و این احساسات چگونه بر تجربه معنوی آنها تأثیر می‌گذارد؟
مسأله‌ای دیگر که احساسات و اضطراب‌های زائران را دربر می‌گیرد، این است که خود مناسک حج، به دلیل ماهیت خاص و شرایط ویژه زمانی، عموما در اکثر زائران، به‌ویژه بانوان، اضطراب ایجاد می‌کند. آنها نگران این هستند که آیا اعمال حج را به‌درستی انجام می‌دهند یا ممکن است اشتباهاتی مرتکب شوند. گاهی برخی از تأکیدهای بی‌مورد برخی از همکاران ما در جلسات آموزشی حج در ایران، به تشدید این اضطراب‌ها دامن می‌زنند. از همین رو از همه دوستان خواهشمندم که به این مسأله توجه کنند که خود مناسک حج و موسم حج و حضور زائران، ذاتا اضطراب را برای آنها به همراه دارد. ما نباید به این اضطراب دامن زده و آن را تشدید کنیم بلکه باید آرامش را برای زائران فراهم کنیم، زیرا آرامش زائران، به آنها کمک می‌کند تا بتوانند مناسک حج را به‌درستی انجام دهند و بهره معنوی از مناسک کسب کنند.
روحانیون و مداحان در مناسک مذهبی حج چه نقش و کارکردی دارند و این نقش در سال‌های اخیر چه تغییری کرده است؟
به نظر من، نقش روحانیون در موسم حج و مناسک آن بسیار برجسته است. از همان مراحل اولیه ثبت‌نام و آشنایی زائران با روحانیون و عوامل حج در ایران، باید ارتباط خود را با امکانات امروزی با زائران برقرار کنیم. می‌توانیم از فضای مجازی برای برقراری ارتباط و پاسخگویی به سوالات زائران استفاده کنیم و مطالب آموزنده‌ای برای افزایش معرفت آنها بارگذاری کنیم. ما باید در کنار زائران و همراه‌شان باشیم. روحانی باید مانند یک پدر مهربان، قدم به قدم با زائران همراه باشد و ما نیز باید همین‌گونه عمل کنیم. در سال‌های اخیر من شخصا احساس کرده‌ام که حضور ما در کنار زائران، حج را برای آنها بسیار لذتبخش‌تر می‌کند.
باتوجه به تجربه شخصی، چه جمع‌بندی‌هایی می‌توانید در مورد تأثیر ادعیه بر روحیه زائران در سفر حج داشته باشید؟
من حدود ۴۰ سال در خدمت زائران بیت‌الله الحرام و عتبات عالیات و سفرهای زیارتی بوده‌ام. این تجارب برای من بسیار ارزشمند بوده است. در این سال‌ها دریافته‌ام روحانی که از جنس مردم باشد، می‌تواند بسیار محبوب زائران باشد. ما در حج نزدیک به ۴۰ روز با زائران زندگی می‌کنیم. در سال‌های اخیر، تبلیغات منفی و مسمومی علیه روحانیت انجام شده است که هدف‌شان بدنام کردن روحانیت و ایجاد شبهات بوده است. اگر در این مدت طولانی حج، نشان دهیم که روحانی نیز از جنس مردم است باعث خنثی شدن تبلیغات مسموم خواهیم شد. من به عنوان روحانی کاروان با برخی از دوستان زائر بعد از گذشت ۲۰ سال هنوز ارتباط دارم، در جلسات قرآن آنان حاضر می‌شوم و تلاش کرده‌ام با حسن خلق رابطه روحانی و مردم را حفظ کنم. به نظر من این بهترین راهی است که می‌توان از آن به عنوان ایجاد ارتباط معنوی مردم با سیره اهل بیت(ع) استفاده کرد.
*دکتر نازلی مروت / جام جم
