به گزارش خبرنگار سیاست خارجی ایرنا، بامداد امروز-۲۳ خردادماه- رژیم صهیونیستی حریم هوایی ایران را نقض و بخش‌های مختلفی از خاک ایران را هدف بمباران قرار داد که نتیجه آن شهادت تعدادی از فرماندهان و دانشمندان هسته‌ای و نیز مردم غیرنظامی و بی‌فاع به شهادت رسیدند. نقض تمامیت ارضی و حمله به خاک ایران از سوی رژیم صهیونیستی با ادعای حمله پیشدستانه انجام شده است؛ اما آیا این ادعا جایگاهی در قوانین بین‌الملل دارد؟ در این زمینه با «محمد حبیبی‌مُجنده» دانشیار حقوق بین‌الملل دانشگاه به گفت‌وگو پرداختیم.
رژیم اسرائیل بامداد امروز نقاط متعددی از ایران را بمباران کرد و تعدادی از فرماندهان ارشد ایران و دانشمندان هسته ای را ترور کرد. این اقدام از منظر حقوق بین‌الملل چه توجیهی دارد و قوانین سازمان ملل و شورای امنیت درباره این حملات چه دستوری دارند؟
حملات امروز اسرائیل به ایران به هیچ عنوان در حقوق بین‌الملل توجیه پذیر نیست. سنگ‌بنا و اصول بنیادین حقوق بین‌الملل و سازمان ملل، ممنوعیت توسل به زور است که بدون رعایت این اصل، کل سازوکار حقوقی بین‌المللی از اعتبار ساقط می‌شود. منشور سازمان ملل که به‌عنوان قانون اساسی جامعه بین‌المللی پذیرفته شده است، در دیباچه خود صراحت دارد که ملل متحد عزم خود را برای رهایی نسل‌های آینده از فلاکت جنگ جزم کرده و سازمان ملل بر پایه پایان دادن به جنگ‌افروزی بنا شده است. همچنین در بند چهارم مادهٔ ۲ این منشور تأکید شده است که همهٔ اعضای سازمان ملل باید در روابط بین‌المللی از تهدید یا توسل به زور خودداری کنند.
اصل ممنوعیت جنگ تهاجمی و توسل به زور، مهم‌ترین رکن ثبات جامعهٔ بین‌المللی است. البته منشور سازمان ملل دو استثنا برای این اصل قائل شده است: مادهٔ ۴۲ منشور، که به شورای امنیت اجازه می‌دهد در صورت تهدید یا نقض صلح، اقدامات لازم—را برای برقراری یا حفظ صلح بین‌المللی تجویز و اجاره استفاده از زور را به کشورهای بدهد. این یک استثناست. استثنای دوم در ماده ۵۱ منشور تکرار و اعلام شده است که هیچ یک از مقررات این منشور لطمه‌ای به حق ذاتی دفاع مشروع، انفردی یا جمعی، را در صورت حملهٔ مسلحانه نمی‌زند.
حقوق بین‌الملل برای موارد حملهٔ پیشدستانه در صورت حمله قریب‌الوقوع استثنایی قائل شده است؛ هنگامی که همهٔ شواهد عملی مثلاً حرکت نیروهای نظامی دشمن به سمت مرز، پرواز جنگنده‌ها به سوی حریم هوایی شما یا پیشروی ناوهای رزمی به آب‌های سرزمینی نشان دهد که حمله‌ای در شرف وقوع است، می‌توان دفاع مشروع را پیش از تحقق حمله آغاز کرد. اما حملات فرضی و دوردست هیچ‌یک با این شرایط برابر نیستندبا وجود آنکه دفاع مشروع در منشور صراحتاً منوط به وقوع حملهٔ مسلحانه شده است اسرائیل اما به نادرستی و با گستاخی تمام ادعا می‌کند حملات خود را پیشگیرانه یا به‌اصطلاح «preemptive self-defense» انجام داده است؛ اسرائیل مدعی است که چون «ممکن» است جمهوری اسلامی ایران بمب هسته‌ای ساخته و در آینده تصمیم به استفاده از آن علیه اسرائیل بگیرد بنابراین باید حمله پیشگیرانه انجام دهد. ادعایی که نه در منشور، نه در رویهٔ شورای امنیت، نه در رویهٔ دیوان بین‌المللی دادگستری و نه در دکترین حقوقی پذیرفته شده است.
نمونهٔ تاریخی این ادعا، حملهٔ اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای عراق در سال ۱۹۸۱ است. اسرائیل در آن مقطع استدلال کرد که این تأسیسات قرار است سلاح هسته‌ای تولید کرده و علیه اسرائیل استفاده کند. این اقدام در شورای امنیت محکوم شد و بیشتر اعضا، از جمله انگلیس و دیگر کشورهای اروپایی، آن را محکوم کردند. ادعای امروز اسرائیل مبنی بر حمله به ایران به دلیل حمله‌ای موهوم و دور در آینده در چارچوب حقوق بین‌الملل فاقد توجیه، گستاخانه و متجاوزانه بوده است. اساساً اگر اعضای جامعهٔ بین‌المللی بر مبنای قواعد پذیرفته شده بین‌المللی، و نه بر مبنای دغدغه‌های فرضی و موهوم، همزیستی مسالمت‌آمیز داشته باشند، هیچ‌گاه نمی‌توان حملهٔ پیشگیرانه را مجاز دانست. اگر کشوری بر مبنای «امکان» حمله کشور دیگر در آینده‌ای دور و موهوم حمله کند، نظام بین‌الملل از هم خواهد پاشید.
با این حال، حقوق بین‌الملل برای موارد حملهٔ پیشدستانه در صورت حمله قریب‌الوقوع استثنایی قائل شده است؛ هنگامی که همهٔ شواهد عملی مثلاً حرکت نیروهای نظامی دشمن به سمت مرز، پرواز جنگنده‌ها به سوی حریم هوایی شما یا پیشروی ناوهای رزمی به آب‌های سرزمینی نشان دهد که حمله‌ای در شرف وقوع است، می‌توان دفاع مشروع را پیش از تحقق حمله آغاز کرد. اما حملات فرضی و دوردست هیچ‌یک با این شرایط برابر نیستند و نمی‌توان آن‌ها را توجیه‌کنندهٔ توسل به زور قرار داد. در مورد کنونی اصلاً چنین چیزی وجود ندارد.
ایران اعلام کرده که حاضر است مسائل مربوط به برنامهٔ هسته‌ای خود را از طریق توافق و گفتگو حل‌وفصل کند و هیچ‌گونه قصد خصمانه‌ای را ابراز نکرده و همواره گفته که ما قصد تجاوز به هیچ کشوری نداریم. بنابراین، سخن گفتن از اینکه حملهٔ اسرائیل ممکن است با دفاع مشروع توجیه شود، کاملاً بی‌اساس است.
در جریان این حمله اماکن غیرنظامی و شهری که محل سکونت غیرنظامیان بوده هدف قرار گرفته و با توجه به سابقه این رژیم در غزه، بیروت و دمشق می دانیم که ادعای هدف قرار گرفتن فردی نظامی یا سیاسی از سوی این رژیم مطرح می شود. حقوق بین الملل در این باره چه می گوید؟
هیچ مجوزی برای حملهٔ اسرائیل به جمهوری اسلامی ایران در حقوق بین‌الملل وجود ندارد اما وقتی جنگی آغاز شد، مجموعه‌ای از مقررات مربوط به شیوهٔ اجرای جنگ به اجرا درمی‌آیند و مشخص می‌کنند چه اهدافی و چه اشخاصی و کدام اماکنی می‌توانند مورد حمله قرار بگیرند و کدام‌ها نباید هدف قرار گیرند. تفکیک میان اهداف و اشخاص نظامی و غیرنظامی یکی از اصول اساسی حقوق بین‌الملل بشردوستانه است، بدون در نظر گرفتن مشروع یا نامشروع بودن خود جنگ. حمله به مناطق مسکونی، همان‌طور که شاهد آن هستیم، افزون بر اینکه فاقد توجیه حقوقی است، بر اساس حقوق بین‌الملل بشردوستانه یک جنایت جنگی به‌شمار می‌آید. مناطق مسکونی و افراد غیرنظامی نباید هدف حمله قرار گیرند و تا آنجایی که شواهد و اخبار موجود نشان می‌دهند، حملات اسرائیل عمدتاً متوجه ساختمان‌های مسکونی و اماکنی بوده‌اند که فاقد هرگونه کارکرد نظامی هستند و باید از حمله مصون باشند. چنین حملاتی می‌توانند مصداق جرم جنگی باشند.
بر اساس مادهٔ ۵۱ منشور سازمان ملل، چون حملهٔ مسلحانه‌ای به ایران رخ داده و تمامیت ارضی این کشور مورد تعرض قرار گرفته که این مسئله برخلاف همهٔ اصول و مقاصد سازمان ملل متحد است، بنابراین ایران در اجرای حق دفاع مشروع ذاتی خود اقدام به واکنش می‌کند تا این حملات را دفع کرده و مانع از تکرار آن‌ها شود.رژیم صهیونیستی به صراحت اقرار کرده که ده تاسیسات هسته ای و ده دانشمند ایرانی را هم هدف قرار داده است . با توجه به خطرات انسانی و محیط زیستی حمله به تاسیسات هسته ای کشورها، ایا در این زمینه هم تفکیکی در حقوق بین الملل صورت گرفته است؟
بله، مقررات بین‌المللی متعددی در این زمینه وجود دارد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم ناظر و مسئول اجرای این مقررات است و همواره هشدارهای لازم را در موارد تهدید نسبت به تأسیسات هسته‌ای صادر می‌کند. تأسیسات هسته‌ای، حتی در شرایط جنگ، نباید هدف حمله قرار گیرند؛ زیرا آسیب‌های ناشی از تخریب این اماکن، به‌ویژه در اثر تشعشعات رادیواکتیو، می‌تواند به انسان‌ها و محیط زیست آسیب‌های گسترده و وحشتناکی وارد کند. بنابراین، قوانین بین‌المللی متعددی وجود دارد که حتی در صورت درگیری مسلحانه، به کشورها اجازه نمی‌دهد این اماکن را هدف قرار دهند. به هیچ عنوان نباید به بهانه‌ای این تأسیسات مورد حمله واقع شوند. به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی ایران باید قاطعانه از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بخواهد که در این زمینه موضع‌گیری کند؛ چرا که یکی از وظایف این آژانس، حفاظت از تأسیسات هسته‌ای کشورها در برابر تهدیدات و آسیب‌های احتمالی است.
جمهورری اسلامی ایران این حملات را پاسخ خواهد داد، مبنای حقوقی پاسخ ایران، دفاع مشروع است، درباره شرایط این دفاع در قوانین بین المللی توضیحاتی بفرمایید.
ایران باید با نگارش نامه ای رسمی اعلام کند که چنین حملاتی اتفاق افتاده و بر اساس مادهٔ ۵۱ منشور سازمان ملل، چون حملهٔ مسلحانه‌ای به جمهوری اسلامی ایران رخ داده و تمامیت ارضی این کشور مورد تعرض قرار گرفته که این مسئله برخلاف همهٔ اصول و مقاصد سازمان ملل متحد است، بنابراین جمهوری اسلامی ایران در اجرای حق دفاع مشروع ذاتی خود اقدام به واکنش می‌کند تا این حملات را دفع کرده و مانع از تکرار آن‌ها شود. جمهوری اسلامی ایران بر اساس تفسیر از دفاع مشروع، این اقدامات را در چارچوب مشروعیت حقوقی خود انجام می‌دهد؛ چراکه دفاع مشروع در مواردی که حملهٔ بالفعل صورت گرفته باشد، کاملاً یک حق مسلم و تردیدناپذیر است.
مسئولیت نهادهایی چون سازمان ملل و شورای امنیت و حتی آژانس بین المللی انرژی اتمی در این زمینه چیست؟
بله، متأسفانه جامعهٔ بین‌المللی در قبال اسرائیلی، با سکوت و بی‌عملی و اغماض واکنش نشان می‌دهد، و این وضعیت به هیچ وجه قابل قبول نیست. جامعهٔ بین‌المللی همانند پدری که از فرزند عاصی و سرکش خود به ستوه آمده، این رژیم یاغی را به حال خود رها کرده است. می‌بینیم که اسرائیل چه جنایت‌هایی را طی این سال‌ها مرتکب شده و هر روز گستاخ‌تر شده و هیچ‌گونه موازین و قواعد بین‌المللی را رعایت نمی‌کند.
شورای امنیت، که وظیفهٔ اصلی حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را بر عهده دارد، و همچنین کل ساختار سازمان ملل، از دبیرکل گرفته تا مجمع عمومی و سایر نهادهای ذی‌ربط، باید در این زمینه موضعی قاطعانه اتخاذ کنند.متأسفانه سازمان ملل، به‌ویژه در سطح مجمع عمومی و حتی شورای امنیت، وظایف خود را به‌درستی انجام نمی‌دهند و به شکل منفعلانه با رژیمی برخورد می‌کنند که آشکارا تمام موازین بین‌المللی را نادیده می‌گیرد. شورای امنیت، که وظیفهٔ اصلی حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را بر عهده دارد، و همچنین کل ساختار سازمان ملل، از دبیرکل گرفته تا مجمع عمومی و سایر نهادهای ذی‌ربط، باید در این زمینه موضعی قاطعانه اتخاذ کنند.
کشورهای دیگر نیز باید موضع‌گیری روشنی داشته باشند. البته تاکنون تعداد زیادی از کشورها این حملات را محکوم کرده‌اند، و امید است که نهادهای بین‌المللی وظایف خود را به‌درستی انجام دهند. در مورد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز باید گفت که وظیفه دارد نسبت به حفاظت از تأسیسات هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران هشدارهای لازم را به طرف اسرائیلی بدهد و با قاطعیت با این مسئله برخورد کند.
