بررسی نحوه پاسخگویی داوطلبان به گزینه‌های مختلف هر سؤال، می‌تواند اطلاعات ارزشمندی درخصوص میزان دشواری، کارآمدی گزینه‌ها، کیفیت طراحی سؤال و حتی شناسایی تقلب احتمالی در اختیار قرار دهد. در این راستا، شاخص‌ها و روش‌های آماری متعددی به‌کار می‌روند.
مهم‌ترین شاخص‌ها و روش‌های تحلیل روان‌سنجی برای شناسایی پاسخ‌های غیرواقعی، حدسی یا مشکوک:
۱- شاخص تمایز گزینه‌ای (Option Discrimination Index)
این شاخص مشخص می‌کند که هر گزینه (اعم از صحیح یا غلط) بیشتر توسط چه نوع شرکت‌کنندگانی انتخاب شده است.
اگر گزینه‌ای غلط، بیشتر از سوی شرکت‌کنندگان قوی انتخاب شود، ممکن است آن سؤال دارای اشکال مفهومی یا طراحی نامناسب باشد.
۲- الگوهای پاسخ‌دهی غیرعادی (Aberrant Response Patterns)
با استفاده از مدل‌های آماری مانند نظریه پاسخ به سؤال (IRT) یا آماره‌های «Person-Fit»، می‌توان الگوهای پاسخ غیرعادی را شناسایی کرد.
برای مثال، اگر فردی با نمره کلی پایین به سؤالات دشوار پاسخ صحیح دهد ولی در سؤالات ساده دچار خطا شود، الگوی پاسخ‌دهی او مشکوک تلقی می‌شود.
۳- شاخص تمایز منفی (Negative Discrimination Index)
اگر پاسخ به یک سؤال، به‌جای آنکه میان داوطلبان قوی و ضعیف تمایز قائل شود، نتیجه‌ای معکوس ایجاد کند، ممکن است طراحی سؤال ناقص یا میزان حدس‌زنی و تقلب در آن بالا باشد.
۴- تحلیل زمان پاسخ‌دهی (Response Time Analysis)
در آزمون‌های رایانه‌ای، زمان پاسخ‌دهی می‌تواند معیار ارزشمندی باشد:
پاسخ‌دهی بسیار سریع به سؤالات سخت، در حالی‌که پاسخ‌ها صحیح هستند، ممکن است نشانه دسترسی قبلی به پاسخ‌ها یا تقلب باشد.
زمان پاسخ‌دهی بسیار طولانی نیز می‌تواند نشانه‌ای از عدم تسلط یا احتمال تقلب باشد.
۵- ضریب همبستگی کاپا یا فی (Kappa/Phi Coefficient)
در تحلیل گروهی، اگر دو داوطلب در تعداد زیادی سؤال دقیقاً پاسخ‌های یکسانی (چه درست و چه غلط) بدهند، احتمال همکاری یا تقلب بین آن‌ها وجود دارد.
این روش در آزمون‌های بزرگ برای کشف الگوهای مشکوک در میان پاسخ‌دهندگان استفاده می‌شود.
۶- تحلیل انتخاب گزینه‌های با احتمال حدس بالا
در صورتی که درصد انتخاب یک گزینه خاص توسط داوطلبان ضعیف به‌طور غیرمعمول بالا باشد (مثلاً بیش از ۸۰٪)، می‌توان احتمال حدس‌زنی گروهی یا راهنمایی نادرست را مطرح کرد.
تحلیل «گزینه‌های منحرف‌کننده» (Distractor Analysis) برای بررسی جذابیت یا فریبندگی گزینه‌های غلط به‌کار می‌رود.
۷- شاخص تطابق دقیق (Exact Matching Detection یا Similarity Index)
در آزمون‌های کاغذی یا رایانه‌ای، مقایسه میزان تطابق کامل پاسخ‌ها بین دو یا چند نفر می‌تواند نشانه‌ای از تقلب گروهی یا فردی باشد. این روش برای تشخیص تطابق غیرطبیعی میان پاسخ‌دهندگان استفاده می‌شود.
جمع‌بندی نهایی:
در مجموع، بهره‌گیری هدفمند از روش‌های روان‌سنجی در طراحی و تحلیل آزمون‌های چندگزینه‌ای، می‌تواند نه‌تنها به بهبود کیفیت آزمون‌ها، بلکه به افزایش عدالت، شفافیت و اعتماد عمومی به نظام ارزیابی علمی منجر شود.
* مدیرکل دفتر بازرسی، ارزیابی عملکرد و پاسخگویی به شکایات وزارت بهداشت
