امام خمینی(ره) در روزگاری که زن مسلمان در حاشیه نگاه‌ها و ساختارها قرار داشت، با نگاهی برخاسته از متن دین و آگاه به اقتضائات زمانه، کرامت زن را بازتعریف کرد.
«زن» را به جای آن که موجودی منفعل بازتعریف کند، عنصری فعال، تمدن‌ساز و صاحب نقش در همه عرصه‌های حیات فردی و اجتماعی مطرح نمود. و زن را نه تنها مادر و همسر، بلکه کنشگری توانمند، فعال معرفی نمود؛ انسانی که باید در تمامی عرصه‌های حیات فردی و اجتماعی، از خانواده تا میدان سیاست، علم، فرهنگ و حتی دیپلماسی، نقش‌آفرین و مؤثر باشد.
نگاه امام(ره) به زن، نه شعاری آرمانی، بلکه راهبردی تحول‌ساز بود که در متن انقلاب اسلامی به شکلی واقعی و تاریخی جلوه‌گر شد.
هرچند پایه و ریشه نگاه و اندیشه امام(ره) به زن، برگرفته از مبانی فقهی و دینی بود، اما همزمان بر فهمی عمیق از اقتضائات زمانه و نیازهای جامعه نیز متکی بود؛ ایشان با صدایی رسا اعلام کردند که زن باید در سرنوشت جامعه خویش، دخالت کند و با حفظ ارزش‌های اسلامی، در متن تحولات قرار گیرد.
انتخاب روز ولادت حضرت فاطمه زهرا (س) به عنوان «روز زن» نیز نمادی از همین نگاه است. امام (ره) حضرت فاطمه (س) را «نمونه انسان» و «یک زن به دنیا آمد که تمام هویت انسانی در او جلوه‌گر است» توصیف کردند؛ زنی که در اوج مظلومیت عصر جاهلیت، شکوه انسان کامل را تجسم بخشید و شایسته‌ترین الگو برای زنان در تمام اعصار است.
امام خمینی (ره) باور داشتند که «زنان در عصر ما ثابت کردند که همدوش مردان بلکه مقدم بر آنانند» و فرمودند «ما مفتخریم که بانوان و زنان پیر و جوان و خرد و کلان در صحنه‌های فرهنگی و اقتصادی و نظامی حاضر، و همدوش مردان یا بهتر از آنان در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعالیت دارند.» این سخنان بازتابی دقیق از باور به زنان و وواقعیتی تاریخی و اجتماعی از حضور آنها در همه عرصه ها بود که در جریان انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به روشنی نمایان شد.
در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، حضور پررنگ و پرشور زنان در مبارزات مردمی، نقشی تعیین‌کننده در پیشبرد اهداف آن داشت. زنانی که تا پیش از آن، بسیاری‌شان در حاشیه جامعه قرار داشتند، ناگهان به خط مقدم راهپیمایی‌ها، تظاهرات خیابانی، فعالیت‌های روشنگرانه ی پیوستند و با شجاعتی کم‌نظیر، در کنار مردان به مقابله با طاغوت پرداختند.
در سال‌های دفاع مقدس، زنان نه‌تنها پشتیبان مردان مبارز خود بودند و مسولیت خانه را به عهده گرفتند، بلکه خود پیشگام شدند؛ با حضور فعال در پشت جبهه‌ها، تهیه و ارسال کمک‌های مردمی، پرستاری از مجروحان، پشتیبانی از خانواده‌های شهدا، جانبازان و رزمندگان، نقش‌آفرینی گسترده‌ای داشتند. آنان در تشکیل گروه‌های امدادی، سازماندهی تدارکات جنگ، و حتی در مواردی، حضور مستقیم در مناطق جنگی برای ارائه خدمات امدادی و فرهنگی نقش‌آفرینی کردند.
بسیاری از این بانوان، همسران و مادران شهدا بودند که در اوج غم، ایستادگی و ایمان را معنا کردند و با روحیه‌بخشی به دیگران، ستون‌های استوار جامعه جنگ‌زده شدند. امام خمینی (ره) با نگاهی ستایش‌گر به این مجاهدت‌ها، بارها عظمت روحی و معنوی زنان رزمنده و پشتیبان جبهه را مورد تأکید قرار دادند و فرمودند: « عظمت روحانی این صحنه و ارزش انسانی و نغمه‌های الهی آنان را نویسندگان، شاعران، گویندگان، نقاشان، هنرپیشگان، عارفان، فیلسوفان، فقیهان و هر کس را که شماها فرض کنید، نمی‌توانند بیان و یا ترسیم کنند». این تعبیر، نه فقط از شدت تأثر و تحسین امام نسبت به این حضور حکایت دارد، بلکه نشانه‌ای است از درک عمیق ایشان از نقش بی‌بدیل زن مسلمان در تحولات اجتماعی و تاریخی.
در نگاه امام راحل، این حضور زنانه، نه یک امر حاشیه‌ای و نه موقت و اضطراری بود، بلکه ریشه در هویتی الهی و رسالتی تاریخی داشت. زن مسلمان انقلابی، نه تنها شریک مرد در جهاد و مقاومت بود، بلکه خود جلودار و پرچمدار عرصه‌هایی شد که آینده انقلاب را تضمین کرد. این باور، زمینه‌ساز شکل‌گیری نسل جدیدی از زنان اندیشمند، فداکار و مسئولیت‌پذیر شد که تا امروز نیز پرچمدار ارزش‌های انقلاب و اسلام در عرصه‌های گوناگون هستند.
از نظر امام خمینی(ره)، «زن مساوی مرد است، زن مانند مرد آزاد است که سرنوشت و فعالیت‌های خود را انتخاب کند.»
امام (ره) زنان را به مشارکت در «مقدرات اساسی مملکت» و «شرکت در رفراندوم و انتخابات » تشویق می‌کردند. ایشان زن را «عضو مؤثر جامعه» می‌دانستند که باید در « حکومت اسلامی مسئولیتهایی را به عهده بگیرد.».
باور ایشان این بود که «زنان از نظر اسلام نقش حساسی در بنای جامعه اسلامی دارند و اسلام زن را تا حدی ارتقا می‌دهد که او بتواند مقام انسانی خود را در جامعه باز یابد و از حد شیء بودن بیرون بیاید و متناسب با چنین رشدی، می‌تواند در ساختمان حکومت اسلامی مسئولیتهایی را به عهده بگیرد.» امام(ره) در بیانات مختلف خود به «نقش بانوان در صحنه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و حتی دفاعی» تأکید داشتند.
شاید یکی از بارزترین و علنی‌ترین مصادیق اعتماد امام خمینی(ره) به توانمندی‌های زنان در بالاترین سطوح مسئولیت‌پذیری، اعزام خانم مرضیه دباغ (مرضیه حدیدچی) در کنار آیت‌الله جوادی آملی برای رساندن پیام تاریخی امام به میخائیل گورباچف، رهبر اتحاد جماهیر شوروی، در سال ۱۳۶۷ باشد. این اقدام، نه یک استثنا، بلکه مصداقی از اعتماد راهبردی امام به توانمندی‌های فکری، سیاسی و دیپلماتیک زنان مسلمان بود. اعزام یک زن انقلابی که خود سابقه مبارزاتی و زندان در دوران ستم‌شاهی را داشت، در کنار یک چهره برجسته مرد، آن‌هم در حساس‌ترین سطح دیپلماسی خارجی نظام، گویای آن است که امام حضور زن در موقعیت‌های عالی تصمیم‌سازی را منافی با شریعت نمی‌دانستند، بلکه آن را مصداقی از تکامل فقه اجتماعی اسلامی تلقی می‌کردند. این تصمیم، پیامی قوی به جهان بود که انقلاب اسلامی جایگاه ویژه‌ای برای زنان قائل است و آنها را از صحنه فعالیت‌های مهم اجتماعی و سیاسی کنار نمی‌گذارد، بلکه ظرفیت‌های آنان را در سطح بین‌المللی نیز به رسمیت می‌شناسد.
نگاه نوآورانه و در عین حال ریشه‌دار امام خمینی (ره) به زن، صرفاً در کلام و نظریات باقی نمی‌ماند، بلکه در سیره عملی و فتاوای ایشان به روشنی تجلی یافته و راهگشای تحولات عمیقی در جایگاه زنان در جامعه اسلامی ایران شده است. صحت شرط وکالت در طلاق از سوی زوجه، ضمن عقد نکاح گامی بلند در جهت عدالت و توازن حقوق خانوادگی بود، که بی شک یکی از این مصادیق است. در فقه اسلامی، حق طلاق اصولاً در اختیار مرد است.
این موضوع در طول تاریخ، گاه به ابزاری برای تضییع حقوق زنان تبدیل می‌شد و مشکلاتی را برای آنان در زندگی مشترک ایجاد می‌کرد. اما امام خمینی(ره)، با اتکا به مبانی محکم فقهی و با دغدغه‌مندی نسبت به رعایت عدالت در روابط خانوادگی، راه حلی شرعی و عملی را مطرح کردند که گام بلندی در جهت توانمندسازی زنان در این حوزه بود.
امام(ره) فرمودند: «برای زنان، شارع مقدس راه سهلی معین فرموده که خودشان زمام طلاق را به دست بگیرند، به این معنا که در ضمن عقد نکاح اگر شرط کنند که وکیل باشند در طلاق، یا بطور مطلق یا به طور مشروط... در این صورت هیچ اشکالی برای خانم‌ها پیش نمی‌آید، و می‌توانند خود را طلاق دهند.» این تأکید امام، افزون بر پشتوانه فقهی، برآمده از دغدغه‌مندی ایشان نسبت به ضرورت ایجاد توازن در حقوق زوجین بود. ارائه چنین توصیه‌ای در زمانه‌ای که بسیاری حتی از بیان آن ابا داشتند، نشانه‌ای از دیدگاه والای علمی و فقهی امام(ره) در مواجهه با مسائل روز و حل مشکلات شرعی مبتلا به جامعه بود. این رویکرد موجب شد که «شروط ضمن عقد» در سند ازدواج، به مسیری قانونی و شرعی برای تضمین حقوق زنان تبدیل شود.
ایشان نه تنها بر کرامت انسانی و مشارکت مسئولانه زنان تأکید داشتند، بلکه با اجتهادی پویا و ارائه رهنمودهای عملی، زمینه را برای حضور فعال و مؤثر زنان در تمامی عرصه‌های جامعه، از کانون خانواده تا بالاترین سطوح علمی، سیاسی و دیپلماتیک، با حفظ موازین اسلامی فراهم ساختند. امروز آنچه در عرصه‌های گوناگون اجتماعی، فرهنگی، علمی و مدیریتی از نقش‌آفرینی گسترده زنان در جمهوری اسلامی ایران مشاهده می‌کنیم، استمرار همان اندیشه راهبردی امام خمینی (ره) است؛ اندیشه‌ای که با هدایت‌های و حمایت‌های راهگشای مقام معظم رهبری، تقویت، ترویج و ارتقا یافته و همچنان الهام‌بخش حرکت زنان مسلمان است.
* معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده
