چرا ایران در حال تقویت روابط خود با آسیای مرکزی است؟

به گزارش سیاست خارجی ایرنا، «شبکه گسترده جاده‌ای و ریلی ایران، همراه با بنادر مهم این کشور در اقیانوس هند، مزیتی راهبردی برای همکاری با جمهوری‌های محصور در خشکی آسیای مرکزی فراهم می‌کند.»

سایت The Diplomat که یکی از منابع تخصصی در حوزه روابط بین‌الملل، امنیت، اقتصاد و سیاست با تمرکز ویژه بر منطقه آسیا-اقیانوسیه است با این مقدمه در توضیح چرایی فعال شدن بیش از پیش دستگاه دیپلماسی ایران در حوزه آسیای مرکزی می نویسد:

جمهوری اسلامی ایران در دوره ریاست جمهوری مسعود پزشکیان، به‌وضوح در حال تقویت سیاست خود در آسیای مرکزی است. تمرکز اصلی تعاملات منطقه‌ای ایران بر توسعه روابط تجاری و زیرساخت‌های لجستیکی حمل‌ونقل قرار دارد؛ امری که با راهبرد «نگاه به شرق» ایران هماهنگ است.

تحریم‌های بین‌المللی همچنان مانع اصلی برای ادغام کامل ایران در ساختار اقتصادی آسیای مرکزی باقی مانده‌اند. با وجود نزدیکی جغرافیایی و ظرفیت‌های قابل توجه منابع طبیعی، حجم کل تجارت دوجانبه هنوز نسبتاً پایین است، تنها کمی بیش از ۱.۵ میلیارد دلار، هرچند این رقم در سال‌های اخیر اندکی افزایش یافته است. هدف ایران افزایش تجارت با ازبکستان تا چهار برابر (۲ میلیارد دلار)، با قزاقستان و تاجیکستان هر کدام تا ۱ میلیارد دلار و افزایش ۳۰ درصدی تجارت با ترکمنستان است.

در مقابل، کشورهای آسیای مرکزی نیز در جست‌وجوی بازارهای مصرفی جدید و مسیرهای کارآمدتر برای اتصال به اقتصادهای بزرگ جهان هستند. ایران ترکیبی از این دو مزیت را در خود دارد و به همین دلیل به یک شریک ارزشمند منطقه‌ای برای آن‌ها تبدیل شده است. افزون بر این، ایران دارای توانمندی‌های فنی و علمی در حوزه‌های مهندسی، انرژی، کشاورزی، صنایع شیمیایی و داروسازی است و زیرساخت‌های سرمایه‌گذاری برای تولید مشترک را نیز داراست.

شبکه گسترده حمل‌ونقل زمینی و ریلی ایران، در کنار بنادر مهم در اقیانوس هند، ایران را به شریک کلیدی برای جمهوری‌های آسیای مرکزی تبدیل کرده است. تهران نقش محوری در پل زمینی اوراسیا ایفا می‌کند که چین و اروپا را از طریق راه‌آهن به هم متصل می‌کند.

چندین مسیر زمینی شرق به غرب از طریق ایران عبور می‌کنند که کشورهای آسیای مرکزی را نیز در بر می‌گیرند. از جمله این مسیرها می‌توان به کریدور ریلی چین–قزاقستان–ازبکستان–ترکمنستان–ایران–ترکیه–اتحادیه اروپا و مسیر چین–قرقیزستان–ازبکستان–ترکمنستان–ایران–ترکیه–اتحادیه اروپا (با استفاده از روش‌های چندوجهی حمل‌ونقل) اشاره کرد.

بندر آب‌عمیق چابهار برای کشورهای آسیای مرکزی که به دنبال توسعه مسیرهای جنوبی هستند، اهمیت ویژه‌ای دارد. این بندر که توسط هند در حال توسعه و نوسازی است، از تحریم‌ها مصون مانده است.

در سال ۲۰۲۳، ایران با درخواست تاشکند برای پیوستن به «توافق‌نامه چابهار» موافقت کرد.

ازبکستان قصد دارد در این بندر انبار و ترمینال اختصاصی احداث کند. قزاقستان و تاجیکستان نیز در حال بررسی رویکرد مشابهی هستند.

همچنین مذاکراتی برای راه‌اندازی کریدورهای حمل‌ونقل از آسیای مرکزی به هند از طریق زیرساخت‌های جاده‌ای و بندری ایران در جریان است؛ اقدامی که با منافع ژئواقتصادی کشورهای آسیای مرکزی هماهنگ است.

در اوت ۲۰۲۴، حمل کانتینری از بنادر هندی موندارا، ناواشوا و چنای* به ازبکستان از طریق بندرعباس و ترکمنستان آغاز شد. در مارس ۲۰۲۵ نیز حمل بار به قزاقستان از همین مسیر عملیاتی شد.

همچنین، آستانه قصد دارد یک ترمینال تخصصی و مرکز لجستیک در بندر شهید رجایی در جنوب ایران احداث کند. این تحولات نشان می‌دهد که کشورهای آسیای مرکزی مصمم به گسترش روابط خود با تهران هستند.

از سوی دیگر، ترانزیت آسیای مرکزی برای ایران نیز حیاتی است، زیرا تهران در حال بازنگری جهت‌گیری تجاری خود به‌سوی شرق است. توافق‌نامه تجارت آزاد کامل میان ایران و کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) از تاریخ ۱۵ مه ۲۰۲۵ اجرایی شد؛ توافقی که کاهش شدید تعرفه‌های گمرکی بر اکثر کالاها را در پی دارد.

روسیه، به‌عنوان اقتصاد غالب در اتحادیه اوراسیا و با گردش تجاری ۴.۸ میلیارد دلاری با ایران در سال ۲۰۲۴، بیشترین سود را از این توافق خواهد برد.

با این وجود، چین همچنان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در شرق محسوب می‌شود. تجارت دوجانبه غیرنفتی میان دو کشور در سال گذشته (بر اساس تقویم ایرانی، پایان یافته در ۲۰ مارس ۲۰۲۵) ۳۴.۱ میلیارد دلار ارزش داشته است. به احتمال زیاد، توسعه کریدورهای حمل‌ونقل از طریق آسیای مرکزی همچنان یکی از موضوعات کلیدی در روابط ایران و چین باقی خواهد ماند و کانون توجه ویژه در آینده خواهد بود.

*بندر موندرا در ایالت گجرات واقع شده و بزرگ‌ترین بندر خصوصی هند است. این بندر به عنوان یک مرکز مهم برای تخلیه و بارگیری کانتینرها، کالاهای فله‌ای، مواد شیمیایی و محصولات نفتی شناخته می‌شود.

بندر ناواشیوا که به نام بندر جواهر لعل نهرو نیز شناخته می‌شود، در ایالت ماهاراشترا واقع شده است. این بندر به عنوان یک دروازه حیاتی برای محموله‌های کانتینری شناخته می‌شود.

بندر چنای در سواحل جنوب شرقی هند واقع شده است و یک بندر بزرگ برای جابجایی انواع محموله از جمله خودرو، محموله عمومی و محموله های فله است.