به گزارش ایرنا، کبوترخانه‌ها در مناطق مختلف کشور، به ویژه در خمین، به عنوان یکی از جنبه‌های فرهنگی و اقتصادی شناخته می‌شوند. این مکان‌ها نه تنها فضایی برای نگهداری و پرورش کبوتران زیبای محلی فراهم می‌کنند، بلکه در سال‌های اخیر به کارگاه‌هایی برای تولید کودهای ارگانیک تبدیل شده‌اند. استفاده از فضولات کبوتر به عنوان منبعی غنی از مواد مغذی، ضمن کاهش زباله‌های زیستی، به کشاورزان کمک می‌کند تا با تولید کودهای طبیعی و باکیفیت، به بهبود خاک و افزایش راندمان زراعی بپردازند.
شهرستان خمین بناهای تاریخی کهن بسیار دارد و کبوترخانه‌ها یکی از این بناها هستند که شگفتی آن چشم هر بیننده و گردشگری را بر می‌انگیزد. درباره کبوترخانه‌های خمین پای صحبت محمدجواد کریمی ، پژوهشگر میراث فرهنگی خمین نشستیم تا برایمان از راز این بناهای بلند و و پر از کبوتر بگوید.
به گفته وی، در طول تاریخ فرامینی از جانب حاکمان به منظور حفظ و نگهداری این کبوترخانه‌ها صادر می‌شد. چنان که غازان خان مغول کنار سایر اقدامات برای کشاورزی ایران فرامینی برای حفظ نگهداری کبوتران و کبوترخانه ها صادر کرده است.
این پژوهشگر میراث ملموس فرهنگی افزود: در زمان عصر صفوی امتیاز ساختن آن نه تنها به بیگانگان حتی به مسلمانان غیر شیعه نیز داده نمی‌شد.
کریمی ادامه داد: ایرانیان همچون بسیاری از اقوام به این پرنده بی آزار که امروزه جهانیان آن را سمبل و نشانه صلح و دوستی می شناسند، از دیر باز توجه مخصوص داشتند.
مردم شهرستان خمین معتقدند اگر کسی به کفتر چاهی که کبوتران کبوترخانه‌ها از همین نوع هستند آسیب برساند و آن را شکار کند، عقیم یا جن زده خواهد شد.
این پژوهشگر تاریخ اظهار کرد: پیشینه کبوترخانه‌ها هنوز روشن نیست که نخستین کبوترخانه در چه تاریخی و در چه مکانی ساخته شده است اما بیشتر کبوترخانه های ایران در مناطق مرکزی ایران به ویژه استان اصفهان ساخته شده‌اند.
کریمی در مورد پیشینه نخستین کبوترخانه ها گفت: می‌توان در لابه لای متون ادبی و تاریخی به نشانه هایی از اهمیت کبوترخانه و کبوترخانه‌ها در زندگی کشاورزی در ایران پی برد.
وی توضیح داد: با استناد به متون منظوم و منثور فارسی، تاریخ احتمالی کبوترخانه‌ها در ایران، قرن چهارم هجری قمری است. اما با مراجعه به متون کهن کشاورزی تاریخ کبوترخانه‌ها در ایران حداقل به دوره ساسانی باز می‌گردد.
برخی از نویسندگان و شعرای ایرانی همچون خاقانی شروانی، نظامی و مولانا واژه کبوترخانه با مترادف آن «ورده» و «برج کبوتر» را در اشعار خود به کار برده‌اند. مولانا شاعر قرن هفتم هجری قمری در دفتر ششم بخش ۶۹ در مثنوی از کبوتر و کبوترخانه سخن به میان آورده است. «در گرد این بام و کبوترخانه من/ چون کبوتر پرزنم مستانه من» همچنین در غزلیات شمس این‌گونه از برج کبوترخانه کرده است «گر به صحراییم چوپان توایم/ ور به دریاییم مرجان توایم» «کبوتر زاده برج توایم/در سفر طواف ایوان توایم»
خاقانی شاعر قرن ششم هجری قمری نیز در اشعار خود اشاره‌هایی به برج کبوتر و کبوترخانه داشته است «تیزتر از کبوتری برج به برج می پرد/بیضه زر همی نهددربه در از سبک پری» و نیز نظامی شاعر قرن ششم هجری قمری در خسرو و شیرین واژه برج را به معنای برج کبوتر به کار برده است. «کبوتر چون پرید از پس چه نالی/که وا برج آید آر باشد حلالی».
کریمی قدمت کبوترخانه‌هایی که در شهرستان خمین واقع شده اند را مربوط به دوره قاجاری و پهلوی اول بیان کرد.
این پژوهشگر میراث فرهنگی گفت: موقعیت کبوترخانه باید طوری باشد که از هر نظر امنیت پرندگان را تأمین نموده و دسترسی به آب و دانه به سهولت فراهم باشد. این کبوترخانه‌ها را طوری طراحی می‌کردند که با کمترین مصالح حداکثر لانه‌ها را بسازند.
کریمی افزود: برای ساخت این کبوتر خانه‌ها از علومی مانند فیزیک با توجه به پرواز همزمان ۱۴ تا ۲۵ هزار کبوتر هنگام برخواستن ناگهانی که از ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد عالمانه بهره برده‌اند.
وی تاکید کرد: کبوترخانه را با فاصله از خانه‌های روستا و در داخل کشتزارها و کنار رودخانه‌ها و قنات‌ها می‌ساختند که آب و غذا در دسترس باشد.
کریمی با بیان اینکه کبوترخانه‌ها از نظر شکل ظاهری به سه دسته کبوترخانه استوانه‌ای، کبوترخانه مکعبی و کبوترخانه‌های چند قل تقسیم می‌شوند، گفت: تمام کبوترخانه‌های شهرستان خمین که در روستاهای شرقی ساخته شده‌اند به جز یک نمونه کبوترخانه استوانه‌ای در روستای هویه و یک نمونه کبوترخانه چن قل در روستای اسدآباد، مابقی به شکل مکعبی هستند.
اندازه کبوترخانه‌ها با یکدیگر متفاوت‌اند، هر کبوتر خانه بین ۱۰ تا ۲۶ متر طول ۶ متر عرض و ۷ تا ۱۲ متر ارتفاع دارند.
پژوهشگر میراث فرهنگی بیان کرد: قسمت‌های مختلف کبوترخانه از چهار دیوار اصلی، دربها، پنجره و سوراخ ها، تیرهای چوبی داخل، کنگره دور پشت بام، دیواره گچی، تیرک‌های چوبی، لانه‌ها، زغلگیر و راه پله گلی ساخته می‌شوند.
چهار دیوار اصلی: که از گل و خشت خام ساخته می‌شد و روی آن را با کاهگل اندود می‌کردند، عرض این دیوارها از روی زمین ۱/۵ متر عرض و هرچه ارتفاع آن بالاتر می‌رفت از عرض این دیوارها به طرز ماهرانه‌ای کم می‌شود و در بالاترین نقطه به ۶۰ سانتی متر می‌رسد.
دربها: برای هر کبوترخانه سه درب به اندازه‌های متفاوت وجود داشت. ۱- درب اصلی که در سال یک مرتبه باز و بسته می‌شد و جهت خارج کردن کود از آن استفاده می‌شد. ۲- درب کوچک که با ارتفاع چهار متر از کف زمین بالای درب اصلی ساخته می‌شد و در مواقع ضروری مانند برف روبی و دانه پاشی استفاده می‌شده و راه دسترسی به آن به وسیله یک نردبان چوبی بوده است و ۳- درب خرپشته که برای ورود به پشت بام استفاده می‌شده است.
پنجره‌ها و سوراخ‌ها: برای ورود و خروج کبوتران پنجره‌هایی با تعدادی سوراخ، که معمولا با توجه به اندازه پنجره‌ها تعداد این سوراخ‌ها نیز متغییر بوده است. داخل هر سوراخ را تنپوشه‌های سفالی به اندازه خود کبوتر قرار می‌دادند تا پرندگان بزرگتر مانند شاهین و کلاغ که دشمن این کبوتران محسوب می‌شدند نتوانند داخل شوند.
دیواره گچی: دورتادور کبوترخانه و اطراف پنجره‌ها، یک نوار گچی با ارتفاع ۵۰ سانتیمتر یا کمی بیشتر می‌کشیدند که هم جنبه تزئینی داشته و هم از ورود حیواناتی مانند مار، گربه و حیوانات دیگری که دشمن کبوتران بوده جلوگیری می‌کرده است.
تیرهای چوبی داخل: از تیره‌ها در ارتفاع چهار متری ، با فاصله ۲ متر از یکدیگر استفاده، و دیوارهای طولی را به یکدیگر کلاف پیچ می‌کردند و کبوتران داخل کبوترخانه روی آنها می‌نشستند.
راه پله گلی: برای دسترسی به پشت بام، در قسمت دیوار عرضی و معمولا بالای درب اصلی تعدادی پله با خشت خام می‌ساختند.
لانه ها: برای ساخت لانه‌ها داخل کبوترخانه از کف به ارتفاع نیم متر یا کمی بیشتر شروع به سوراخ‌بندی و تا سقف ادامه می‌دادند. ارتفاع و طول و عرض لانه‌ها باید به صورتی باشد که یک جفت کبوتر بتواند به راحتی داخل آن بچرخد و تخم‌گذاری کند. هر لانه کبوتر در حدود ۱۸ تا۲۲ سانتی متر ارتفاع، به همین اندازه عرض و در حدود ۲۷ الی ۳۲ سانتی متر طول دارد.
زغلگیر: به فضولات کبوتر به گویش محلی زغل می‌گویند و از کف کبوترخانه تا ارتفاع نیم متری را که سوراخ بندی نشده را به اصطلاح زغلگیر می‌گویند.
تیرک های چوبی: در اطراف و زیر پنجره‌ها تعدادی چوب نصب می‌کردند تا کبوتران به راحتی داخل و خارج شوند.
کنگره های دور پشت بام: وقتی ساخت کبوترخانه تمام می‌شود دورتادور پشت بام را به حالت کنگره‌ای می‌ساختند که جنبه زیبائی داشته است.
کریمی تاکید کرد: دقت در اجرای ساخت کبوترخانه به حدی بوده، که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانیده زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه‌ها راه می‌یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می‌شد.
وی اضافه کرد: بعد از اصلاحات اراضی و نبودن نظارت بر این کبوترخانه‌ها و همچین با ورود کودهای شیمایی به زمین‌های کشاورزی و تغییر الگوی کشت چون از این کود برای جالیز استفاده می‌کردند این کبوترخانه‌ها بی‌اهمیت و به فراموشی سپرده شدن و همچنین ناآگاهی مردم نسبت به این بناهای ارزشمند باعث تخریب بسیاری از آنها شد.
چهار کبوترخانه خمین ثبت ملی شدند
کریمی با اشاره به اینکه در حال حاضر حدود ۳۵ کبوترخانه از ۷۱ کبوترخانه در شهرستان خمین وجود دارد، گفت: چهار کبوترخانه روستاهای پایین بند، طنجران، رازان و امامزاده یوجان توسط اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی به ثبت ملی رسیده و پنج کبوترخانه در روستاهای رازان، بهدشت، حیدرآباد، ۲ کبوترخانه امامزاده یوجان فعال و دارای کبوتر هستند.
این پژوهشگر میراث فرهنگی افزود: کبوترخانه روستای رازان در شمال غربی روستا، با فاصله ۷۰۰ متری از خانه‌های روستا، در داخل مزارع و کشتزارها و کنار جوی آب که از قنات روستا سرچشمه می‌گیرد ساخته شده است.
کریمی افزود: این بنا به شکل مکعب مستطیل، با۲۶ متر طول، ۶ متر عرض و ۱۱ متر ارتفاع ساخته شده است. دیوارها از کف داراری ۱/۷۰ سانتیمتر عرض شروع و هرچه به سمت بالا می‌رود از از عرض آن کم می‌شود به صورتی که در بالاترین نقطه (پشت‌بام) عرض دیوارها به ۷۰ سانتیمتر می‌رسد.
وی تصریح کرد: دیوارها از خشت و گل ساخته شده و در ارتفاع چهار متری و هشت متری با تیرهای چوبی به فاصله ۲ متری، دیوارهای طولی را به یکدیگر کلاف پیچ می‌کردند. که متاسفانه در زمانی که کبوترخانه ها کم اهمیت و رو به فراموشی رفتند این تیرک‌ها به مرور توسط مردم بریده شدند. و در حال حاضر انتهای تیرک‌ها در داخل دیواره مشخص و قابل رویت است.
این پژوهشگر میراث فرهنگی با بیان اینکه این کبوترخانه مانند سایر کبوترخانه‌های خمین دارای یک درب اصلی به عرض ۱/۴۰ و ارتفاع ۲ متر است، گفت: در بالای این درب یک درب دیگر به ارتفاع ۴/۳۰ از سطح زمین، جهت دانه پاشی و برف روبی قرار دارد. که دارای ۷۰ سانتیمتر عرض و ۱/۲۰متر ارتفاع است و راه دسترسی به آن به وسیله نردبان چوبی امکان‌پذیر بوده و در حال حاضر برای امنیت بیشتر مسدود است.
کریمی گفت: این کبوترخانه خانه دارای ۱۰ پنجره در دیوارهای طولی ،۲ پنجره در دیوارهای عرضی به تعداد ۹ سوراخ در هر پنجره برای ورود و خروج کبوتران است.
وی توضیح داد: عرض کبوترخانه خانه از داخل ۲/۶۰ سانتیمتر که از کف تا سقف این اندازه یکسان می‌باشد. از کف تا ارتفاع ۷۰ سانتیمتری به عنوان زغلگیر استفاده می شود و از بالای زغلگیر لانه سازی‌ها شروع و تا سقف ادامه می‌یابد و این لانه‌ها دارای ۲۰سانتیمتر عرض، ۲۰سانتیمتر ارتفاع و ۱۸سانتیمتر عمق می‌باشد. در این کبوترخانه حدود ۲۵۰۰ لانه وجود دارد و گنجایش ۱۰ هزار کبوتر با جوجه‌هایشان را دارد.
کریمی افزود: در دیواره ضلع شرقی و بالای درب اصلی کبوترخانه راه پله گلی قرار دارد که از راست به چپ ساخته شده و راه دسترسی به پشت بام توسط ۲۰ پله با ارتفاع‌های مختلف که از اولین پله با ارتفاع ۷۰ سانتیمتر به آخرین پله با ارتفاع ۱۵ سانتیمتر متغییر است انجام می‌شده است. در انتهای راه پله یک خرپشه کوچک به طول ۲متر و عرض۱/۳۰ سانتیمتر و ۱/۴ سانتیمتر ارتفاع و یک درب کوچک برای ورود به پشت بام قرار دارد.
پژوهشگر میراث فرهنگی یادآور شد: ساخت این کبوترخانه طوری بوده که در تابستان خنک و در زمستان گرم، محیطی بسیار مناسب برای تخم‌گذاری و زندگی کبوتران بوده است.
این کبوترخانه در دوره پهلوی اول و به دستور حاج عباس توکلی و حاج میرزا عبدالله شاکری که از مالکان وقت روستای رازان بوده‌اند ساخته شده و ساخت این بنا ۲ سال زمان برده و کسانی که برای ساخت آن کار می‌کردند از مالکان مزد دریافت می‌کردند. وی افزود: حفاظت و نگهداری آن به عهده پاکار بوده. پاکار شخصی بوده که از طرف مالک انتخاب می‌شده و کار آن حفاظت از کشتزارها و کبوترخانه بوده است.
کریمی توضیح داد: درب کبوترخانه را در سال یک بار،۶۰ الی ۷۰ روز از بهار رفته یعنی اوایل و یا اوسط خرداد ماه باز می‌کردند و پس از آنکه کودها را خارج می‌کردند مجدداً درب آن را که درب چوبی بوده می‌بستند و روی آن را گل می‌گرفتند، یعنی به نوعی مهر و موم می‌کردند که اگر کسی وارد کبوترخانه شد مشخص باشد.
وی افزود: کودها پس از این که از کبوتر خانه خارج می شد توسط نماینده مالک بین کشاورزان تقسیم می شد و هر کس نسبت به مقدار زمینی که زیر کشت داشت از این کود ها سهم می برده است.
پژوهشگر تاریخ اظهار کرد: از این کود برای جالیز استفاده می‌شده، در آن زمان کشت عمده روستای رازان خربزه بوده که دارای شهرت در شهرستان خمین و شهرستان‌های اطراف بوده است.
کریمی ادامه داد: این بنا، مانند سایر کبوترخانه‌های خمین که پس از سال‌ها به دست فراموشی سپرده شده و رو به تخریب بود و هیچ کبوتری در آن وجود نداشت در سال ۱۳۸۵ توسط اداره کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی به شماره ثبتی ۱۶۴۰۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و مرمت شد.
وی بیان کرد: پس از مرمت، کبوتران مجدد به آن بازگشتند و جمعیت آن طی چند سال به حدود ۱۰۰۰ کبوتر رسیده بود که متأسفانه در حال حاضر کمتر از ۱۰۰ کبوتر در این کبوترخانه زندگی می‌کنند چراکه دشمنان امروزه این پرنده‌ها را تهدید می‌کند که به مراتب خطرناک‌تر از دشمنانی چون مار، شاهین وکلاغ است.
کریمی یکی از این دشمنان را شکارچیان تفنگ بدستی بیان کرد که بدون هیچ گونه رحم و مروتی و از روی سرگرمی اقدام به شکار آنها می‌کنند.
شهرستان خمین زادگاه معمار کبیر انقلاب در ۶۱ کیلومتری جنوب اراک قرار دارد که مهمترین آثار تاریخی آن سنگ نگاره‌های تیمره، دستکندها، بیت تاریخی امام خمینی(ره)، تیمچه بازار، قلعه‌های تدافعی، کبوترخانه‌ها، قلعه سالار محتشم و ۲۴ بقاع متبرکه است.
