به گزارش ایرنا، گردشگری شهری و مشاهده بناهای تاریخی به جا مانده از سال‌های گذشته که به مجموعه میراث فرهنگی هر منطقه غنا می‌بخشد، همواره دوست داران و علاقه مندان خاص خود را دارد و در اکثر شهرهای خراسان جنوبی به واسطه دارا بودن بافت قدیمی، می‌توان نشانی از خانه‌های تاریخی پیدا کرد.
خانه‌های تاریخی خراسان جنوبی با معماری شگفت‌انگیز به روح و جان انسان آرامش می‌بخشد.بنا به گفته کارشناسان بسیاری از این خانه‌های تاریخی مربوط به دوران قاجاریه است البته در مواردی قدمت این خانه‌ها به دوران صفویه و زندیه نیز بر می‌گردد.
خانه باغ، حیاط مرکزی ایوان‌دار، گودال باغچه و خانه‌هایی که به صورت پلکانی بر تپه زمین احداث شده یا منازل ایوان دار با ایوان مهتابی از جمله مشخصات خانه‌های تاریخی استان است.
خانه‌هایی که تاریخ را روایت می‌کنند
خانه‌های تاریخی مانند خانه پردلی، خانه اعتمادی‌نیا، خانه فروتنی و ده‌ها بنای تاریخی دیگر در شهرستان‌های بیرجند، فردوس، قاین، نهبندان و طبس، تنها سازه‌هایی قدیمی نیستند بلکه تجلی سبک زندگی، خلاقیت معماران بومی و پیوند انسان با طبیعت در گذشته‌اند.
برخی از این خانه‌ها با حیاط مرکزی، بادگیر، سردابه، اتاق‌های تابستان‌نشین و زمستان‌نشین، طاق‌نماها و نقوش گچ‌بری، نشان‌دهنده انطباق کامل با اقلیم گرم و خشک شرق ایران هستند. ویژگی‌هایی که می‌تواند برای علاقه‌مندان به معماری سنتی و گردشگران فرهنگی جذابیت بالایی داشته باشد.
سال‌های اخیر برخی خانه‌های تاریخی در شهرستان‌های بشرویه، خوسف، سرایان، درمیان، قاین و سربیشه مرمت شده است و به‌گفته مسئولان استان، مرمت خانه‌های تاریخی دارای شماره ثبت‌ملی در اولویت قرار دارد بر همین اساس الگوهای موفقی از مرمت و بهره برداری خانه‌های تاریخی را در شهرستان‌های طبس، سرایان، خوسف، بیرجند و بشرویه می‌توان سراغ گرفت.
اما هنوز هم نگرانی‌هایی از مغفول بودن ظرفیت خانه‌های تاریخی در مسیر توسعه گردشگری وجود دارد چه بسا بناهای با ارزشی که در بافت‌های تاریخی شهرها به فراموشی سپرده شده و اگر مورد توجه قرار نگیرید فرصتی ارزشمند است که از دست خواهد رفت.
ظرفیتی مغفول در صنعت گردشگری
کارشناسان معتقدند که یکی از موانع اصلی در بهره‌برداری مناسب از خانه‌های تاریخی، نبود برنامه‌ریزی منسجم برای مرمت، احیا و معرفی این بناهاست. برخی خانه‌ها همچنان در وضعیت فرسودگی به‌سر می‌برند و در مواردی حتی مالکیت آن‌ها نامشخص است یا به بخش خصوصی واگذار شده اما استفاده‌ای متناسب با کارکرد تاریخی آن‌ها صورت نمی‌گیرد.
در حال حاضر برخی خانه‌ها با مشارکت بخش خصوصی به اقامتگاه بوم‌گردی، موزه یا مرکز فرهنگی تبدیل شده‌اند، اما هنوز سهم این بناها در جذب گردشگر و رونق اقتصادی استان اندک است از طرفی به مدیران میراث فرهنگی تاکید دارند که برای مرمت و بهره‌برداری از همه خانه‌های تاریخی استان نیاز به جذب سرمایه‌گذار و اجرای بسته‌های حمایتی و تشویقی وجود دارد.
نرخ پایین مشارکت بخش خصوصی در مرمت بناهای تاریخی
یک فعال حوزه گردشگری در خراسان جنوبی گفت: بناهای تاریخی استان به‌ویژه در شهر بیرجند، بازتابی از معماری شرق ایران و متاثر از سبک‌های معماری دوره‌های صفوی، قاجار و زندیه هستند.
محمد بهمنش افزود: این بناها با شاخصه‌هایی همچون حیاط‌های مرکزی، سقف‌های گنبدی، گچ‌بری‌های نفیس و تزئینات پرکار شناخته می‌شوند که در بسیاری از خانه‌های تاریخی منطقه قابل مشاهده است.
وی با اشاره به قدمت برخی آثار تاریخی در خراسان جنوبی اظهار کرد: بخشی از این بناها به دوره زندیه بازمی‌گردد و نمونه‌هایی از آن در شهر بیرجند وجود دارد که ارزش تاریخی و معماری قابل توجهی دارند.
بیرجند فقیر ترین شهر در مرمت خانه‌های تاریخی
این فعال گردشگری با بیان اینکه معماری خراسان جنوبی در عین دارا بودن ویژگی‌های مشترک با سایر مناطق کشور، تفاوت‌هایی نیز دارد، اضافه کرد: مهم‌ترین تفاوت بناهای تاریخی شرق کشور با مناطق شمالی، غربی و پایتخت، استفاده از مصالح بومی نظیر خشت، گل، آجر و در برخی موارد ساروج است که متناسب با اقلیم کویری منطقه شکل گرفته‌اند.
وی با اشاره به ظرفیت‌های غنی خراسان جنوبی در حوزه میراث فرهنگی و تاریخی گفت: گردشگری می‌تواند نقش کلیدی در توسعه اقتصادی و فرهنگی ایفا کند، به‌ویژه در مناطقی که دارای بناهای شاخص تاریخی هستند. البته این نقش‌آفرینی منوط به مرمت اصولی و بهره‌برداری هدفمند از این آثار است. در حالی که بسیاری از شهرهای کشور با بهره‌گیری از بناهای تاریخی خود را به عنوان مقصد گردشگری معرفی کرده‌اند، در خراسان جنوبی این ظرفیت هنوز به‌طور شایسته‌ای بالفعل نشده است.
بهمنش با انتقاد از وضعیت موجود افزود: در بسیاری از شهرستان‌ها، به‌ویژه در مرکز استان یعنی بیرجند، کمتر به موضوع مرمت و بهره‌برداری از بافت تاریخی توجه شده و شمار بناهایی که با استانداردهای لازم مرمت شده‌اند یا در قالب تاسیسات گردشگری مورد استفاده قرار می‌گیرند، بسیار اندک بوده، این در حالی است که بیرجند با وجود پیشینه تاریخی خود، از فقیرترین شهرها در این زمینه به شمار می‌رود.
راه طولانی خراسان جنوبی تا شبیه شدن به یزد
این فعال گردشگری یادآور شد: در مقابل، شهرستان‌هایی همچون طبس، فردوس و خوسف رویکرد فعال‌تری در زمینه استفاده از ظرفیت بناهای تاریخی داشته‌اند و برخی از این آثار اکنون به عنوان جاذبه‌هایی جذاب برای گردشگران مورد استفاده قرار می‌گیرند. با وجود بیش از هزار اثر ثبت ملی و ۱۰ اثر ثبت جهانی در این استان، اقداماتی که تاکنون انجام شده به هیچ وجه زیبنده خراسان جنوبی نیست.
وی در ادامه با اشاره به کم‌کاری نهادهای مختلف افزود: بازآفرینی شهری، اداره کل راه و شهرسازی و حتی شهرداری‌ها، به‌ویژه شهرداری بیرجند، در این زمینه عملکرد ضعیفی داشته‌اند و منابع بسیار کمی را به مرمت و احیای بافت‌های تاریخی اختصاص داده‌اند. سازمان میراث فرهنگی نیز با وجود تلاش‌ها و بودجه محدود، قادر به پوشش کامل وسعت استان نبوده است.
بهمنش معتقد است که با تغییر رویکردها و افزایش سرمایه‌گذاری در مرمت و بهره‌برداری از بناهای تاریخی می‌توان خراسان جنوبی را همچون یزد، به عنوان مقصدی مهم در گردشگری فرهنگی و تاریخی معرفی کرد.
وی با تأکید بر لزوم اصلاح سیاست‌ها و تقویت مشوق‌ها برای جذب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در حوزه مرمت و بهره‌برداری از بناهای تاریخی گفت:راه برون‌رفت از شرایط فعلی، ارائه مشوق‌های عملی و هدفمند از سوی نهادهای دولتی برای ترغیب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی بوده زیرا اکنون نرخ مشارکت بخش خصوصی در این حوزه در خراسان جنوبی بسیار پایین است.
وی این موضوع را نتیجه سیاست‌گذاری‌های نادرست در سطح ملی، به‌ویژه در عملکرد صندوق احیای بناهای تاریخی دانست و افزود: نهادی که قرار بود طبق اصل ۴۴ قانون اساسی، امور مرمت و بهره‌برداری را به بخش خصوصی واگذار کند، اما عملاً خلاف آن اتفاق افتاده و شاهد تملک‌های یک‌طرفه با پایین‌ترین نرخ‌ها و شرایط غیر رقابتی بوده‌ایم.
جالی خالی معاونت بافت تاریخی در شهرداری‌ها
رییس هیئت مدیره کانون گردشگری خراسان جنوبی افزود:در استان نیز نمونه‌هایی از این قراردادها وجود دارد؛ از جمله خانه تاریخی شریف که از اولین واگذاری‌ها در قالب صندوق احیا بود، اما نه‌تنها حمایت خاصی از آن صورت نگرفت، بلکه سیاست‌های بنگاه‌داری دولتی در حوزه میراث فرهنگی نیز اعتماد سرمایه‌گذاران را بیش از پیش کاهش داده است.
وی ادامه داد: در سال‌های گذشته، برخی سخت‌گیری‌ها و سنگ‌اندازی‌های غیرمنطقی باعث شده تا سرمایه‌گذاران رغبت خود را از دست بدهند و حتی شرکت‌هایی که قبلاً در این حوزه فعال بودند نیز خواهان ترک همکاری با استان شده اند.
بهمنش یکی از مهم‌ترین موانع بهره‌برداری موفق از بناهای تاریخی را نبود مطالعات کارشناسی و نیازسنجی دقیق پیش از تعریف پروژه دانست و گفت: پیش از آغاز هرگونه بهره‌برداری، مطالعات بومی و تخصصی کافی برای تعیین کاربری مناسب صورت نمی‌گیرد. در نتیجه، شاهد ضرر و زیان برای سرمایه‌گذاران هستیم و این موضوع اعتماد سایر فعالان را نیز خدشه‌دار می‌کند پس به‌جای ورود سریع به فاز اجرایی، ابتدا باید بسته‌های مطالعاتی و فنی آماده و بر اساس آن‌ها مسیر سرمایه‌گذاری مشخص شود.
وی افزود: در همین راستا و برای حل بخشی از مشکلات موجود، نامه‌ای به اداره‌کل میراث فرهنگی استان ارسال کردیم و جلسه‌ای پیش از نوروز با حضور معاونت شهرداری بیرجند و مدیرکل میراث فرهنگی، برگزار شد که یکی از مهم‌ترین پیشنهادات ما، ایجاد معاونت بافت تاریخی در شهرداری مرکز استان بود. این معاونت می‌تواند در تعامل تنگاتنگ با حوزه بازآفرینی شهری، معاونت شهرسازی، و سازمان میراث فرهنگی به‌عنوان اتاق فکر تخصصی عمل کند.
این فعال حوزه گردشگری همچنین گفت:تشکیل این ساختار منسجم و تخصصی در مدیریت شهری و تدوین بسته‌های سرمایه‌گذاری از پیش بررسی‌شده، بهترین راه برای جذب سرمایه‌گذاران داخلی و غیربومی است. باید تلاش کنیم فرآیند سرمایه‌گذاری در این حوزه را علمی، هدفمند و مبتنی بر تجربه‌های گذشته سامان‌دهی کنیم.
شرط مرمت خانه‌های تاریخی همکاری مالکان
معاون میراث فرهنگی خراسان جنوبی هم با اشاره به شناسایی ۲۰۰ خانه تاریخی در خراسان جنوبی گفت:بیشترین خانه‌ها در بشرویه و بیرجند واقع شده اند و اگر خانه ای در بافت تاریخی باشد از سوی میراث فرهنگی مرمت می‌شود.
علی شریعتی منش بر لزوم مشارکت بخش خصوصی در مرمت خانه های تاریخی تاکید کرد و گفت: خانه‌های تاریخی در شهرها و روستاها اگر مالک حاضر به مشارکت باشد مرمت می شود.
وی تاکید کرد: همچنین اگر مالک قصد تغییر کاربری داشته باشد بدون هزینه تغییر کاربری امکان پذیر هست لذا می توان کاربری اقامتی و پذیرایی انجام داد تا بهره وری از خانه‌های تاریخی افزایش یافت.
مرمت ۵۰ بنای تاریخی در یک سال
معاون میراث فرهنگی خراسان جنوبی با اشاره به رشد مرمت خانه‌های تاریخی در چند سال گذشته یادآور شد:۵۰ بنای تاریخی در سال ۱۴۰۳ از محل اعتبارات میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی مرمت شد که این بناها شامل خانه‌های تاریخی و بافت تاریخی در تمامی شهرستان‌هاست.
وی اعتبار هزینه شده برای مرمت این بناها را ۲۷۰ میلیارد ریال اعلام کرد و افزود: از این رقم ۲۳۰ میلیارد ریال اعتبار ملی و ۴۰ میلیارد ریال اعتبار استانی بوده است.
شریعتی ادامه داد: اولویت مرمت و نگهداری با ابنیه تاریخی دارای مالک خصوصی بوده به شرط اینکه بنای تاریخی سرپناه و محل زندگی فرد باشد.
وی تصریح کرد: بناهای تاریخی هر سال نیازمند رسیدگی و مرمت است، از همین رو به بناهای ثبت ملی اعتباراتی اختصاص می‌یابد.
خانه‌های تاریخی خراسان جنوبی، گنجینه‌هایی ارزشمند در دل کویرند که در صورت معرفی اصولی و برنامه‌ریزی مناسب، می‌توانند به موتور محرک توسعه گردشگری فرهنگی و اقتصادی در استان تبدیل شوند.
میراثی که اگر امروز برای حفظ و بهره‌برداری از آن اقدام نشود، فردا تنها تصویری محو از آن در آرشیوها باقی خواهد ماند.
