بیماری‌های تنفسی از شایع‌ترین بیماری‌ها در جوامع از جمله جامعه ما است. در بین این بیماری‌ها آسم و آلرژی از بقیه شایع‌ترند. عوامل ژنتیکی و محیطی در بروز و تشدید هر دو بیماری نقش دارند. آسم یک بیماری تنفسی غیرواگیر است. در افراد مبتلا به این بیماری، مجاری و دستگاه تنفسی بر اثر استنشاق مواد حساسیت‌زا متورم و ملتهب می‌شود به طوری که تنفس را دشوار می‌سازد.
اگر چه عوامل ژنتیکی نقش بسیاری مهمی در بروز این بیماری‌ها دارد اما می‌توان با کنترل عوامل محیطی از تشدید این بیماری‌ها جلوگیری کرد. کنترل همه عوامل محیطی اما به راحتی ممکن نیست. تغییرات اقلیمی، گرم شدن زمین، خشکسالی، تغییرات محیطی در آب، خاک و هوا در بروز و تشدید این بیماری‌ها نقش دارند و به خصوص در کشور خشک و کم‌بارشی مانند ایران که در سال‌های اخیر شاهد خشکسالی بیشتر نیز بوده، می‌تواند وضعیت نگران‌کننده‌ای را به وجود آورد.
برخی پژوهش‌های تازه نشان می‌دهند که آلرژی به خصوص حساسیت‌های فصلی در بهار یا پاییز همراه با تغییرات اقلیمی تشدید می‌شود. یافته پژوهشی در مجله تخصصی The Laryngoscope که بر مبنای بررسی داده‌های سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۳ میلادی صورت گرفته و در سال ۲۰۲۴ منتشر شده، تاثیر گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی را بر آلرژی تایید کرده است.
درباره تبعات و علائم این بیماری باید گفت، سرفه به خصوص هنگام خنده یا ورزش، خس خس سینه، تنگی نفس و خستگی می‌تواند از علائم و نشانه‌های مهم آسم باشد. برخی خوراکی‌ها مانند انواع آجیل و خشکبار، لبنیات، تخم مرغ، برخی میوه‌ها، دود سیگار، گرد و غبار، گرده‌افشانی گیاهان، ادویه یا پوست حیوانات هم از عوامل بروز حساسیت های پوستی، گوارشی یا تنفسی هستند.
برای بررسی بیشتر این موضوع، پژوهشگر ایرنا گفت‌وگویی با دکتر «مصطفی معین» رئیس انجمن آسم و آلرژی ایران و رئیس سابق مرکز تحقیقات ایمونولوژی و آسم و آلرژی داشته که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
ایرنا: آقای دکتر معین، وضعیت شیوع آسم و آلرژی در ایران چگونه است؟
طبق مطالعات میدانی انجام شده در مرکز تحقیقات ایمونولوژی و آسم و آلرژی در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸، میزان شیوع آسم کودکان در ایران کمی از میانگین جهانی بیشتر است و هزینه زیادی را به جامعه تحمیل می‌کند. شیوع آسم در کشورهای توسعه‌یافته تا حدی کنترل شده ولی در کشورهایی با درآمد پایین یا متوسط مثل ایران هنوز هم رو به افزایش است.
علت این افزایش چیست؟
این افزایش شیوع و شدت آسم به دلیل آلودگی هوای شهرها، سطح نازل بهداشتی و فرهنگی حاشیه‌نشین‌های کلانشهرها، عدم دسترسی کافی و برابر بیماران به داروهای گران قیمت آسم به ویژه اسپری‌های استروئیدی، کمیابی و نایابی برخی داروها، ضعف در آموزش بیماران و افراد مستعد برای پیشگیری و درمان مناسب و ضعف همکاری بیماران در اجرای دقیق توصیه‌های پزشکی است.
طبق مطالعات میدانی انجام شده در مرکز تحقیقات ایمونولوژی و آسم و آلرژی در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸، میزان شیوع آسم کودکان در ایران کمی از میانگین جهانی بیشتر است و هزینه زیادی را به جامعه تحمیل می‌کند؛ سالی حدود ۵۰۰ دلار
تحقیقات انجام شده درباره شیوع این بیماری در ایران چه داده‌های را نشان می‌دهد؟
در پژوهش‌های مرکز تحقیقات ایمونولوژی و آسم و آلرژی، مشخص شد که آسم حدود ۱۱درصد در کودکان و ۹درصد در بزرگسالان ایرانی شیوع دارد، نتایج این مطالعات در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ در مجلات معتبر علمی دنیا به چاپ رسید.
هزینه درمان استاندارد یک بیمار مبتلا به آسم در ایران نیز در پژوهش‌های دیگری که در سال‌های میانی دهه ۱۳۹۰ در این مرکز تحقیقاتی انجام شد، در حدود ۵۰۰ دلار در سال به قیمت‌های آن زمان بود و ملاحظه می‌کنید که هزینه بالا و کمرشکنی برای افراد بی‌بضاعت و کم‌بضاعت است.
اهمیت دسترسی به داروهای درمان آسم به حدی است که شعار روز جهانی آسم امسال این بود که «امکان دسترسی بیماران به اسپری‌های درمان آسم را فراهم کنید». در مورد آلرژی هم در پژوهش‌های مختلف دیگری که در سال‌های گذشته در کشور انجام گرفته است، شیوع انواع آلرژی‌ها را در ایران حدود ۳۰ درصد برآورد کرده‌اند.
برای آموزش عمومی در مورد آسم چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
برای اطلاع بیماران مبتلا به آلرژی و کادرهای مختلف پزشکی و پرستاری، برگزاری هفته آلرژی را در همایشی از ۲۸ تا ۳۰ خرداد به مدت سه روز برنامه‌ریزی کرده‌ایم. یادآوری می‌کنم که در همایش‌های روز جهانی آسم و نیز هفته آلرژی، علاوه بر ارائه مسائل تخصصی در میزگردهای علمی، جلسات آموزش عمومی برای بیماران و خانواده‌های آنها و همچنین بهورزان و مربیان بهداشت مدارس هم تشکیل می‌شود.
آلرژی‌های فصلی در چه ایامی تشدید می‌شود و راهکار کنترل آن چیست؟
شیوع آلرژی‌ها در فصل‌هایی است که گرده‌افشانی گیاهان انجام می‌شود. معمولا درختان در ماه‌های اسفند و بهار، علوفه در فصل تابستان و علف‌های هرز در پائیز گرده‌افشانی دارند. این گرده‌افشانی در ساعات اول صبح و نزدیک غروب بیشتر است و بهتر است مبتلایان به آلرژی در این ساعات کمتر در فضای باز حضور داشته یا ورزش کنند.
افراد دچار آلرژی، بسته به اینکه به گرده‌های چه گیاهانی حساسیت دارند، علائم ناراحت کننده‌ای مانند خارش و عطسه و آبریزش از بینی و چشم یا گرفتگی بینی پیدا می‌کنند. همچنین ممکن است علائم برخی بیماران دچار آسم مانند سرفه یا تنگی‌نفس و خس‌خس تنفسی شدت پیدا کند و کار به پزشک و بیمارستان بکشد.
آیا تغییرات اقلیمی، گرمایش زمین، کاهش بارندگی، آسیب‌های محیط زیست مثل فرسایش خاک، افزایش گازهای گلخانه‌ای و آلودگی هوا بر افزایش یا تغییراتی در شکل و شیوع بیماری آسم یا آلرژی تاثیر داشته است، این تاثیرات در کدام مناطق بیشتر است و ایران چقدر تحت تاثیر این عوامل قرار گرفته یا می‌گیرد؟
بله. تغییر اقلیمی در سطح جهانی از چند دهه قبل به تدریج آغاز شده و موجب سیل، سونامی، افزایش باران و رطوبت در برخی مناطق و خشکسالی و افزایش دما در مناطق دیگری مانند ایران شده است.
افزایش دمای هوا باعث طولانی شدن فصل گرده‌افشانی گیاهان و شروع سریع‌تر، شدیدتر و طولانی‌تر علائم آلرژی می‌شود. در کشورهای دیگری هم به دلیل رطوبت بیشتر هوا، رویش قارچ‌ها و کپک‌ها و افزایش تعداد گرده‌های هاگ قارچ‌ها، شیوع و شدت علائم آلرژی‌ها و آسم بیشتر شده و کیفیت زندگی بیماران را کاهش داده است.
در پژوهش‌های مرکز تحقیقات ایمونولوژی و آسم و آلرژی، مشخص شد که آسم حدود ۱۱ درصد در کودکان و ۹درصد در بزرگسالان ایرانی شیوع دارد
آیا وزارت بهداشت، وزارت صنایع، آموزش و پرورش، سازمان محیط زیست، وزارت نیرو و سایر دستگاه‌ها برای کنترل این عوامل و کاهش شیوع آسم و آلرژی وظایف و تکالیف مشخصی دارند؟ این وظایف آیا مدون و قانونمند است یا فقط توصیه‌ای است و چقدر تاکنون این دستگاه‌ها به وظایفشان در این زمینه عمل کرده‌اند؟
اگرچه مسئولیت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در کنترل و کاهش شیوع و بار آسم و آلرژی و سایر بیماری‌های مزمن غیرواگیر مانند بیماری‌های قلب و عروق و سرطان‌ها و دیابت، مسئولیتی محوری است️، ولی کنترل و مدیریت این بیماری‌ها که باعث ۸۰ درصد مرگ و میر سالانه در کشور هستند نیازمند یک عزم ملّی است. یعنی همکاری بین بخشی با محوریت وزارت بهداشت ضروری است و دستگاه‌های مختلف مانند محیط زیست، صنایع، شهرداری‌ها و نیز نهادهای غیردولتی و جامعه مدنی باید در این زمینه همکاری و مشارکت کنند.
واقعیت این است که هنوز اهمیت این بیماری‌های بسیار شایع و هزینه‌های عظیمی که برای بیماران و خانواده‌ها، جامعه و کشور ایجاد می‌کنند توسط مسئولان مربوط درک نشده است. هنوز ساختارهای کارشناسی و اجرایی متناسب با این همه‌گیری‌های پُرهزینه شکل نگرفته و تخصیص اعتبارات لازم برای امور تشخیصی، پیشگیری و مراقبت از آنها اولویت جدی نیافته است.
پیشنهاد و راهکار شما برای کاهش عوارض چالش‌های اقلیمی و محیط زیست بر بیماری آسم و آلرژی و به طور کلی کنترل این بیماری چیست؟
آموزش‌های عمومی و به طور خاص آموزش بیماران توسط کادرهای پزشکی و رسانه‌های جمعی به ویژه صدا و سیما و شبکه‌های اجتماعی و نیز سیاستگذاری درست دولت و جلب مشارکت نهادهای مدنی.
با بالارفتن سطح دانش و سواد سلامت جامعه و افزایش آگاهی‌های علمی، می‌توان شیوع و بار این بیماری‌ها و عوارض آنها را کاهش داد و مدیریت کرد. شناخت عوامل آلرژی‌زا یا تحریک‌کننده و چگونگی پرهیز از آنها توسط بیماران و انجام دقیق توصیه‌های آلرژیست یا پزشک معالج و مصرف درست اسپری‌ها و سایر داروهای تجویز شده، از جمله راهکارهای پیشنهادی است.
آیا دارو و درمان این بیماری برای مردم در دسترس است؟
متاسفانه به علت تورم و فراگیری بیشتر فقر و تنگنای معیشت مردم، افزایش نابرابری و شکاف طبقاتی و قیمت بالای دارو و درمان، امکان دسترسی لازم و برابر به خدمات بهداشت و درمان برای اقشار محروم و حتی متوسط وجود ندارد.
به علت تحریم اقتصادی کشور، کمیابی یا نایابی اسپری‌ها و داروهای ضروری هم مزید بر علت شده، پوشش بیمه‌های درمانی هم ناقص است و پاسخگوی وظابف قانونی خود در برابر پزشکان و بیماران و حفظ سلامت جامعه نیستند.
