«جمال محمدی» دانشیار و «پرنیا رضی‌پور» دکترای جامعه‌شناسی در پژوهشی با عنوان «شبکه‌های اجتماعی و گونه‌های کارکرد جمعی: مطالعۀ موردی شبکه اینستاگرام» به تحلیل محتوای صفحات اینستاگرامی به عنوان یکی از فراگیرترین رسانه‌های اجتماعی در ایران پرداختند. رویکرد این افراد، در این پژوهش نگاهی جامعه‌شناختی به فضای اینستاگرام و نوع و شیوه تعامل کاربران آن بوده است.
در ادامه، بخش‌های مهم این پژوهش با تکیه بر یافته‌ها و نتیجه‌گیری آن ارائه شده است:
شبکه اجتماعی اینستاگرام به عنوان یکی از پرمخاطب‌ترین شبکه‌های اجتماعی نوین در جامعه ایرانی محسوب می‌شود که کاربران بسیاری آن را دنبال می‌کنند. وجود صفحه‌های مختلف و متعدد در شبکه اجتماعی اینستاگرام نشان می‌دهد کاربران ایرانی با اهداف متفاوتی در این فضای مجازی حضور دارند. بر این اساس، پژوهش حاضر باهدف مطالعۀ جامعه‌شناختی شبکه اجتماعی اینستاگرام، ضمن نقادی پژوهش‌های پیشین، درصدد تحلیل محتوای صفحه‌های کاربران ایرانی و دسته‌بندی آنها بر اساس نوع کارکرد جمعی برآمده است.
نتایج نشان می‌دهد این صفحه‌های انبوه را می‌توان ذیل ۶ کارکرد جمعی دسته‌بندی کرد: خبری، آموزشی، بازاریابی، خدماتی، بالگرها و صفحه‌های زرد.
روش پژوهش چگونه تبیین شده است؟
در تحقیق حاضر برای پی‌بردن به محتوای پست‌های اینستاگرامی از روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است. میدان مطالعۀ پژوهش، صفحه‌های اینستاگرامی است. حجم نمونه این تحقیق شامل بیش از ۲۱۱ صفحه در شبکه اینستاگرام است. برای انتخاب نمونه از روش نمونه‌ای هدفمند استفاده شده؛ یعنی از طریق انتخاب یک شبکه اجتماعی منتخب که در تحقیق کنونی، شبکه اجتماعی اینستاگرام انتخاب شده است.
در این پژوهش ابزار سنجش و گردآوری اطلاعات، توجه به روش تحلیل محتوای کیفی پرسش‌نامه معکوس است، به این معنا که انعکاسی از کنش‌ها و واکنش‌ها در اینستاگرام مورد بررسی قرار گرفت. شیوه کدگذاری در مرحله اول با توجه به چارچوب نظری تحقیق و استخراج مقوله‌ها به دسته‌بندی محتوای پست‌های اینستاگرامی انجام شده است. در گام بعدی، هر صفحه به طور دقیق مورد بررسی قرار گرفته و مواردی همچون محتوا، ویژگی و اهداف بررسی شده است.
یافته‌های این پژوهش چه بوده است؟
انواع صفحه‌ها در شبکه اجتماعی اینستاگرام به دو صورت صفحه‌های عمومی (اجتماعی) و خصوصی تفکیک شده است. در واقع قابلیتی که صفحه‌ها در حالت عمومی خواهند داشت این است که با افزایش بازدیدکنندگان و انتشار محتوای در سطح وسیع‌تر، امکان ترویج عقاید و رونق کسب‌وکار و آموزش بیشتری فراهم خواهد شد. در حقیقت، در این حالت صفحه‌های اینستاگرامی مانند یک رسانه عمومی عمل می‌کنند و هر فرد از اقصی نقاط این جهان به راحتی می‌تواند با توجه به اهدافی که دارد، محتوای صفحه خود را به اشتراک عمومی بگذارد.
صفحه‌هایی با محتوای خبری
تحلیل محتوی صفحه‌های اخبار در شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام بیانگر این است که انتشار اخبار در این شبکه اجتماعی با شکل‌های مختلف انجام می‌شود. از سویی شبکه اجتماعی اینستاگرام به کاربران این امکان را می‌دهد که به صورت روزانه اخبار و خبرهای مهم را برای مخاطبان خود به اشتراک بگذارند.
برخی از این صفحه‌ها، زیرنظر شبکه‌هایی همچون BBC و CNN است و صفحه‌های دیگر نیز از منابع غیررسمی و توسط افرادی عادی جامعه اداره می‌شود. از جهتی سطوح خبر نیز در شبکه اینستاگرام می‌تواند در دو سطح کلان یعنی اخبار ایران و جهان و سطح خُرد یعنی اخبار شهرها و یا در مورد وضعیت یا بیماری خاص و یا در حیطه تخصصی باشد.
صفحه‌های مرتبط بلاگرهای ایرانی
بلاگرها در فضای شبکه اینستاگرام به کسی اطلاق می‌شود که با کسب شهرت و معروفیت در حرفه خود صاحب نظر باشند، به طوری که براساس دیدگاه و تجربه شخصی خود، در موضوع‌های مختلف اظهارنظر و تولید محتوا کند و نظر او مورد قبول مردم باشد.
بررسی صفحه‌های بلاگری مرتبط با کاربران ایرانی شامل ۸ دسته است. دسته نخست شامل بلاگرهای روزمرگی است. اکنون به تحلیل محتوای برخی از صفحه‌های روزمرگی می‌پردازیم:
این دسته از بلاگرها شامل افرادی می‌شود که به نمایش روزمرگی یا سبک زندگی خود می‌پردازند؛ در واقع بخشی از زندگی روزمره مانند غذا خوردن، خانه‌داری و تعامل با دوستان و خانواده را در معرض دید عموم قرار می‌دهند به طوری که مخاطب در حال دیدن یک سریال بلند به صورت روزانه است و کنجکاو می‌شود که مداوم زندگی کاربر مورد نظر را دنبال کند. از جهتی بلاگرهای روزمرگی ایرانی نیز در جذب مخاطب از این روند به تبلیغات مختلف پرداخته و از این حرفه کسب درآمد می‌کنند.
دسته دوم شامل سلبریتی‌ها و افراد مشهور مانند هنرمندان و ورزشکاران است. بیشتر این افراد از طریق صفحه‌های اجتماعی خود در شبکه اینستاگرام با مخاطبان و طرفدارانشان به تعامل و اطلاع‌رسانی می‌پردازند. هنرمندان و ورزشکاران و در اصطلاح عام سلبریتی‌ها به دلیل شهرت و محبوبیت و قدرت نفوذشان، دارای سرمایه اجتماعی بیشتری هستند.
از جهتی محتوای و پست‌هایی که سلبریتی‌ها در فضای مجازی و شبکه اجتماعی اینستاگرام می‌گذارند بسیار تأثیرگذار است. برخی از سلبریتی‌ها با پررنگ و یا حتی کم‌رنگ نشان‌دادن یک مساله اجتماعی، می‌توانند در جهت کاهش و یا افزایش احساسات اجتماعی مؤثر واقع شوند. یک سلبریتی می‌تواند از طریق سرمایه و نفوذ اجتماعی که در میان طرفداران خود دارد، جهت‌گیری‌ها و نگرش‌های خاصی را ترویج و یا در جهت نقد و مخالفت از یک جریان اجتماعی اقدام کند.
جمع‌بندی
۱. تحلیل محتوای شبکه اجتماعی اینستاگرام نشان می‌دهد حوزه فعالیت این شبکه فراتر از ارتباط ساده اجتماعی است زیرا شبکه‌های اجتماعی جدید همچون اینستاگرام با قابلیت و کارایی‌های متفاوتی که دارند بسیاری از حوزه‌های فردی و اجتماعی را تحت پوشش قرار می‌دهد و می‌تواند پاسخ‌گوی نیازهای متفاوت افراد در زمینه کسب‌وکار اقتصادی، دریافت اطلاعات، سرگرمی، آموزش، ارائه و تسهیل خدمات و ... باشند. در واقع همین کارایی و قابلیت متفاوت و پاسخ‌دهی نیازها یکی از ویژگی‌های مهم در شبکه اجتماعی اینستاگرام است که موجب نفوذ اجتماعی بیشتر آن در میان اقشار مختلف جامعه شده است.
۲. نکته مهم دیگر اینکه، کاربران در این شبکه‌های اجتماعی برخلاف سایر رسانه‌هایی ارتباط جمعی همچون تلویزیون و رادیو احساس انفعال کمتری می‌کنند؛ زیرا کاربران در این شبکه‌های اجتماعی گردانندگان اصلی برای تولید محتوا و انتشار آن هستند. به این معنا که اینستاگرام، نقش اصلی برای ساخت محتوا و انتشار آن را برعهده کاربر گذاشته و کاربران احساس آزادی مضاعف‌تری نسبت به دنیای حقیقی را تجربه می‌کنند؛ به این معنا که کاربران در این شبکه‌های اجتماعی کنشگرانی فعال، خلاق، سازنده و پویا محسوب می‌شوند که خود خالق محتوا هستند.
۳. از منظر دیگر، بررسی شبکه اجتماعی اینستاگرام نیز گواهی بر ادعا «روزنبرگ» در مورد تفکیک‌پذیری خودهاست زیرا بیشتر کاربران، خودهایی را از وجود خویش به تصویر می‌کشند که با خودِ موجود، خودِ دلخواه و خود وانمودی آنها در تضاد است؛ به این معنا که آنها در تلاش برای نشان‌دادن چهره متمایزی از خود در جلوی دوربین هستند. جلب توجه، دیده‌شدن و پناه بردن به فتوشاپ و فیلترهای رنگی گاهی نمودی از انسانی است که می‌خواهد مورد تحسین و تشویق دیگران قرار گیرد.
