به گزارش خبرنگار ایرنا، در این ماه دل‌انگیز، گونه‌های گیاهی و دارویی سر از خاک بیرون می‌آورند؛ کرفس وحشی و کوهی، مرزه خوزستانی، گل بنفشه، موسیر، ریواس، سماق، کنگر، تره وحشی، ارمنی و قره داغ، خرقان و وفس، چشم اندازی زیبا از بیشه زارهای همدان به نمایش می گذارند.
مردم از پیر و جوان و زن و مرد، برای تماشای این یهشت زمینی، با دل‌هایی پر از شور و شوق و اشتیاق راهی دشت و طبیعت می‌شوند، و موی سپید کرده ها با علم به خواص هر یک از گیاهان، این دانش را به مثابه معلم طبیعت به همراهان و جوانان منتقل کرده و با در دست گرفتن و بو کردن هر یک از گیاهان کارکرد و خواص آن را بیان می کنند.
همدان قطب کشت گیاهان دارویی
بانوان پا به سن گذاشته و کدبانوهای همدانی بیشتر برای چیدن تره و گیاهان خوراکی مورد استفاده در پخت و پز آش و دیگر غذاهای بومی محلی پا به طبیعت می گذارند و معتقدند این نوع گیاهان علاوه بر طعم دادن و لذیذ کردن غذا، برای بدن نیز مفید است.
برخی از مشتریان طبیعت نیز به واسطه آشنایی با خواص دارویی گیاهان، اردیبهشت ماه راهی طبیعت می شوند چرا که با ورق زدن تاریخ دیار هگمتانه درمی یابیم همدان از گذشته‌های دور یکی از قطب‌های توسعه و کشت گیاهان دارویی و صادرات آن به دیگر نقاط ایران بوده است.
در مقدمه کتاب «برخی از داروهای ایرانی» و «گیاهان مفید و داروهای ایران و عراق» متعلق به "دیوید هوپر" محقق موزه تاریخ طب ولکام لندن آمده که وی از سال های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۴ نمونه گیاهان دارویی را از بازارهای تهران و همدان جمع آوری کرده است.
حضور فیلسوف برجسته و دانشمند بزرگ جهان اسلام و ایران، حکیم بوعلی سینا در دیار هگمتانه خود گواه این مدعاست و کتاب "قانون" ابن سینا مرجع بی بدیل پزشکی در شرق و جهان اسلامی تا یکصد سال پیش بوده است.
کتاب دوم قانون ابن سینا با عنوان "ادویه مفرده" خواص دارو گیاهی، حیوانی و معدنی را در خود جای داده است؛ کتاب بوعلی سینا به بیان خاصیت ۵۸۵ گونه دارو گیاهی پرداخته و اینگونه عنوان شده که «در برخی گیاهان برگ، تخم، ریشه یا شاخه، شکوفه یا صمغ (شیره) و در گروهی میوه و در عده ای همه گیاه ارزش دارویی دارد برداشت و نگهداری، جمع آوری، نحوه نگهداری، مدت عمر هر یک از آنها مبتنی بر اصولی است که رعایت آنها لازم است».
بوعلی سینا معتقد است برگ گیاه باید به صورت کامل و پیش از آنکه رنگش تغییر کند یا بشکند چیده شود، ریشه ها وقتی برگ آنها می خواهد بیافتد، شاخه ها وقتی کاملا رسیده و پیر و پژمرده نشده، میوه ها پیش از افتادن، باید چیده شود.
او در باب ادویه مفرد در ۱۶ لوح یا جدول مشخصات داروها را به شکل بدیعی تشریح کرده که شامل نام و ماهیت دارو، کیفیت و طبیعت آن، خواص آن، آثار آنها برای زیبایی، رفع ورم و جوش ها، زخم و شکستگی، رفع بیمارهای مفاصل، اعصاب، سر، چشم، دستگاه تنفس و گوارش، اعضای دفع، تب و مسمومیت ها پرداخته است.
این حکیم فرزانه با یک روش ابداعی یعنی بیان آثار هر داروی گیاهی بر اساس جداول ۱۶ گانه به بیان ماهیت، طبع سرد و گرم، خصوصیات و کیفیت و جنس، کارکرد و خواص گیاهان دارویی و نقش آنها در رفع برخی از بیماری ها پرداخته است.
ابن سینا در آن دوران هر یک از جداول ۱۶ گانه را به رنگی نوشته تا یافتن مطالب مورد نظر برای خواننده آسان باشد هر چند کاتبان همه جداول را به یک رنگ نوشتند.
همدان رویشگاه هزار و ۶۵۸ گونه گیاهی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: کاملترین شناسایی گونه های دارویی از نظر تنوع گیاهان و رویش آنها در چه ارتفاعی از استان، مربوط به همدان است.
اسفندیار خزائی افزود: مرکز تحقیقات بر اساس آخرین مطالعات حدود یک هزار و ۶۵۸ گونه گیاهی در ۲ ناحیه رویشی حاشیه زاگرس در جنوب استان و ایران تورانی در شمال استان همدان را شناسایی کرده است.
وی افزود: با وجود بارش های پاییزه و زمستانه سال گذشته و اوایل بهار امسال اما گونه های گیاهی موجود در طبیعت استان در حد نرمال و ضعیف تر از سال گذشته است و به زودی به تناسب پوشش گیاهی گزارش وضعیت بحرانی، نیمه بحرانی و سفید استان از نظر آتش سوزی آماده ارائه می شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان اظهارکرد: برخی گونه ها نظیر گون پنبه ای یا سفید مختص استان بوده و ۳۰ گونه گون در طبیعت استان می روید که به وفور از آن در طبیعت می توان دید.
خرائی با بیان اینکه رویشگاه این گونه گیاهی وسیع بوده و در خطر انقراض نیست اضافه کرد: گونه «مُفراح» نیز مختص این استان است اما محدوده رویشگاه این گونه گیاهی محدود است.
وی اضافه کرد: گونه مفراح در چمن زارها، مراتع درجه یک و ارتفاعات قرار داد و از آنها با دقت حفاظت شده و اجازه شخم و برداشت داده نمی شود مگر اینکه چرای مفرط دام به این گونه گیاهی آسیب بزند.
اهمیت تجاری سازی گیاهان
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان با بیان اینکه باید بانک ژن را در طبیعت حفظ کرد اظهار کرد: در این راستا نیازمند حرکت به سمت تجاری سازی گونه های گیاهی هستیم تا بانک ژن در طبیعت باقی بماند.
خزائی ادامه داد: حفظ بانک ژن در طبیعت با تولید و زراعی کردن گونه های گیاهی در بخش کشاورزی شدنی است که برای یک تیره از نعناییان این کار انجام شده است.
وی درباره موسیر نیز گفت: با توجه به نگهداری دشوار سیر، منابع طبیعی استان همدان بر روی تجاری سازی موسیر کار کرد چرا که موسیر طبیعی است اما سیر را به سختی می توان حفظ و نگهداری کرد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان اضافه کرد: سیر و موسیر خاصیت های متفاوتی دارند برای نمونه سیر نیازمند به آب فراوان است و در صورت نگاه خوراکی به آن، سیر را سخت می شود نگهداشت اما برای "موسیر" یک بار آبیاری کافی است.
خزائی افزود: شرایط نگهداری سیر بسیار سخت و دشوار است و با گذشت زمان "پوک"می شود اما موسیر را می توان پس از خشک کردن حتی تا ۱۰ سال هم نگهداشت.
وی با بیان اینکه شناسایی گونه های موجود در طبیعت و زراعی کردن آن بسیار ارزشمند است توضیح داد: برای زراعت موسیر در شهرستان های همدان و اسدآباد کارهای خوبی صورت گرفته است و کارشناسان منابع طبیعی هم به بهره برداران در مباحث کارشناسی، نظارت و بازدید کمک می کنند و زمان برداشت نیز به علت مشترک بودن این گونه گیاهی بین طبیعت و کشاورزی، مجوز برداشت ارائه می شود.
ضرورت حفظ بانک ژن طبیعت
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان اظهار کرد: بسیاری دیگر از گونه های گیاهی این استان را می توان به سمت زراعی شدن پیش برود و این کار موجب می شود گونه های گیاهی موجود در طبیعت به عنوان بانک ژن باقی بماند و گیاهان در قالب زراعت تولید و استفاده شود.
خزائی تصریح کرد: چنانچه گونه های گیاهی و تنوع زیستی از بین برود ممکن است در آینده هزاران اتفاق بیافتد برای نمونه یک زمان اگر پزشکان بخواهند برای درمان یک بیماری از گیاهان دارویی موجود در طبیعت استفاده کنند موفق به این کار نشوند چرا که سهل انگاری انسان موجب انقراض آن گونه شده است.
وی تاکید کرد: بنابراین برای جلوگیری از تخریب طبیعت و از بین رفتن گونه های گیاهی باید در گام نخست نسبت به رعایت ظرفیت مراتع دقت شود و کوچ عشایر به موقع باشد هر چند از سه سال پیش این کار به دقت انجام می شود.
وی اضافه کرد: از سوی دیگر، آتش بلای خانمانسوز بخش جنگل و مرتع به شمار می رود و حریق همه سرمایه طبیعت را به باد می دهد بنابراین انتظار می رود هم استانی اجازه بروز حریق را ندهند و در صورت بروز حریق ضمن گزارش موضوع به سامانه ۱۵۰۴ ، ماموران یگان حفاظت منابع طبیعی را در خاموش کردن حریق کمک کنند.
گونه های گیاهی در معرض انقراض را بیشتر بشناسیم
رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری همدان نیز در این باره به ایرنا گفت: محصولات فرعی جنگلی و مرتعی از نظر حفاظت، بهره برداری و صادرات با در نظر گرفتن میزان "شدت" بهره برداری از رویشگاه های جنگلی و شایستگی مراتع کشور و تأثیر شرایط اقلیمی و پدیده خشکسالی بر تولید محصولات (فرآورده ها) فرعی و غیرچوبی و نیز ایجاد زمینه کاهش برداشت محصولات از عرصه های منابع طبیعی و رویشگاه های جنگلی و مرتعی به ۲ دسته تقسیم می شوند.
سعید الیاسی اضافه کرد: دسته اول اقلام غیرمجاز "ممنوعه" یا همان گونه های تهدید شونده و در حال انقراض هستند که ذخایر ژنتیکی کشور محسوب شده و بهره برداری از آن ها در عرصه های منابع طبیعی به طور مطلق ممنوع است.
وی افزود: اداره کل منابع طبیعی علاوه بر اطلاع رسانی عمومی به مجریان طرح های منابع طبیعی و متقاضیان بهره برداری و صادرات، از صدور مجوز بهره برداری و گواهی حمل، پذیرش درخواست صادرات این گونه محصولات و فرآورده ها خودداری می کند.
وی گونه های در معرض انقراض را شامل شقاقل، پرسیاوشان، زیره سیاه، اشنیان "شقار"، کرفس وحشی و کوهی (کلوس)، خزه، مرزه خوزستانی، گل بنفشه، کشمش کولی، سنبل الطیب، مهر خوش، چله داغی، سورنجان، قره قات، بیلهر، سرخدار، شمشاد، شقایق ایرانی، انواع لاله ها، سوسن چهل چراغ، سنبل خوزستانی، انواع قارچ خوراکی (برداشت از جنگل)، سیر کوهی(والک)، گز علفی، ریشه و پوست درختان و درختچه های جنگلی، ریزوم ثعلب، ریشه کوکب، ریشه ختمی، ریشه کاسنی، ریشه ریواس وحشی، ریشه چوبک، ریشه روناس، خاس، ریشه زنبق وحشی، ریشه کوکب وحشی، ریشه شیرین بیان، ریشه سریش، برگ مورد، بن سرخ، پیاز و گل لاله سرنگون، گل اروانه، پیاز گل نرگس، بذر جاشیر خوراکی، قطع و برداشت درختچه های گز، مان شوکه و گز روغنی دانست.
۸۰ گونه گیاهی جزو گونه های مجاز مشروط هستند
رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری همدان گفت: دسته دوم اقلام مجاز "مشروط" است که در واقع شامل گونه هایی به غیر از اقلام ممنوعه یا تنها زراعی بوده و بهره برداری آن ها در قالب کتابچه طرح مصوب کمیته فنی اداره کل استان و از طریق انعقاد قرارداد با بهره برداران و مجریان طرح های منابع طبیعی صورت می گیرد.
الیاسی افزود: بیش از ۸۰ گونه گیاهی جزو گونه های مجاز مشروط هستند که شامل برخی میوه ها، سرشاخه ها، برگ ها و صمغ ها می شود.
وی گفت: گونه هایی که در این طبقه قرار می گیرند شامل گلپر، اسپند، خارشتر (ترنجبین)، شیرخشت، فرنجمشک، مریم نخودی، چماز، گز شهداد، بیدخشت، انچوچک، گل نمدار، درمنه (افسنطین و برنجاسب)، علف گاوزبان، گل نرگس، گز خوانسار (گز انگبین)، آویشن شیرازی، کاکوتی، آنغوزه تلخ و شیرین، همیشک، انواع سرخس ها از جمله سرخس بال عقابی، عشقه و کوله خاس، ترکه ارغوان، باریجه، کتیرا، وشاء، شکرتیغال، انزروت، کاپاریس (لگجی)، علف چای، گل بومادران، گل کاسنی، گل گندم، قدومه شیرازی، بارهنگ و بابونه است.
به گفته رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری همدان، شاتره، موسیر(برداشت از مراتع)، کنگر، انواع قارچ خوراکی (برداشت از مراتع)، سرشاخه آویشن دنایی، سرشاخه آویشن برگ باریک، سرشاخه آویشن کرمانی، اندام هوایی ریواس، صمغ طبیعی بنه(سقز)، صمغ طبیعی درختان بادام و گیلاس(زدو)، برگ کنار، برگ اکالیپتوس، میوه محلب، میوه روناس، میوه ناخنک، میوه بادام جنگلی(کوهی)، میوه زرشک وحشی (جنگلی)، میوه نسترن وحشی، میوه بنه و بلوط، مازوج (گال بلوط)، پسته جنگلی، سماق، گردو و فندق جنگلی، تخم مرو، مصطکی، زالزالک، اسفناج وحشی، گلابی وحشی، سیب وحشی، جفت، بذر باریجه و بذر آنغوزه در این گروه قرار دارد.
الیاسی اظهارکرد: بهره برداری از این قبیل گیاهان دارویی و خوراکی در حد عرف مصارف خانوار روستایی ساکن در محل بلامانع اما حمل و خارج کردن این محصولات از محل بدون صدور مجوز، گواهی مشخصات و حمل ادارات منابع طبیعی و آبخیزداری ممنوع است.
رهاورد:
طبیعت همدان کلکسیون و گنجینه ای ارزشمند از گیاهان دارویی، خوراکی و معطر را در خود جای داده اما بهره برداری بی رویه، تخریب زیستگاه و نبود آگاهی عمومی درباره اهمیت این گیاهان بسیاری از گونه های گیاهی را در معرض انقراض قرار داده است بنابراین حفظ گیاهان دارویی و جلوگیری از آسیب به آنها و حفظ این نوع گیاهان برای نسل های آینده با آگاهی بخشی حفاظت و بهره برداری اصولی از این منابع ارزشمند ضروری است.
