تا کنون لاشه‌های به دست آمده در سواحل ایران در وضعیت پیشرفته فساد قرار داشتند و به همین دلیل، امکان کالبدگشایی و تعیین دقیق علت مرگ آنها فراهم نبوده، اما بررسی‌های اولیه نشان از گیرکردن در تورماهیگیری یا علائم ضربه فیزیکی در آنها وجود نداشته است.
جمعیتی که آب می‌رود
روزگاری میلیون‌ها فوک خزری در پهنه دریای خزر زیست می‌کردند، اما اکنون تنها پستاندار دریایی بومی این دریا در آستانه انقراض قرار گرفته است. این گونه در فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) در رده «در خطر انقراض» ثبت شده با کاهش شدید جمعیت، تلفات گسترده و بحرانی زیست‌محیطی روبه‌روست که هر سال عمیق‌تر می‌شود. در آغاز سده بیستم، جمعیت فوک‌های خزر حدود ۱.۲ میلیون برآورد می‌شد. اکنون این رقم به چیزی بین ۷۵ هزار قلاده رسیده است. این کاهش تا ۹۰ درصد در طول یک قرن، زنگ خطر را برای کارشناسان و مدافعان محیط زیست در پنج کشور حاشیه خزر به صدا درآورده است.
به گفته مدیرکل دفتر زیست بوم‌ها و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیط زیست توزیع زمانی و مکانی لاشه‌ها با امکان بروز بیماری عفونی در این گونه همخوانی ندارد. شهرام فداکار به همشهری توضیح می‌دهد: بررسی‌های ما از لاشه‌های فوک‌های خزری نشان می‌دهد که علت دقیق مرگ‌ها هنوز به قطعیت مشخص نشده است. معمولاً لاشه‌ها چند روز پس از مرگ به دست ما می‌رسند و در این مدت پوسیدگی و از بین رفتن علائم بالینی باعث می‌شود تشخیص علت مرگ بسیار دشوار شود. این موضوع یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های ماست؛ زیرا برای تشخیص قطعی نیاز به نمونه‌های تازه و مناسب است. یکی از نمونه‌های نسبتا تازه به سازمان دامپزشکی استان ارسال شده تا امکان تشخیص بیماری‌های ویروسی یا مشکلات عصبی بررسی شود.
این مقام مسئول تاکید می‌کند که علائم گیر افتادن در تورهای صیادی یا ضربه فیزیکی در لاشه‌ها دیده نشده است و می‌گوید: با توجه به جهت غالب جریان‌های دریایی خزر که از غرب به شرق است، احتمال می‌دهیم این لاشه‌ها ممکن است از آب‌های خارج از حوزه حاکمیت ایران به سواحل ما منتقل شده باشند. سواحل کم‌عمق و رسوب‌گیر شرق مازندران محل تجمع این لاشه‌ها است.
در پاییز ۲۰۲۴ بیش از ۲ هزار لاشه فوک خزری در سواحل قزاقستان و صدها لاشه دیگر در سواحل داغستان روسیه به گل نشست. بررسی‌های آزمایشگاهی کارشناسان مرکز علمی و تولیدی میکروبیولوژی و ویروس‌شناسی آلماتی نشان داد که علت مرگ بیشتر آنها عفونتی عصبی (نورواینفکشن) بوده که مغز و ریه‌ها را درگیر کرده است. پژوهشگران قزاق این ویروس را نوعی بیماری رایج در پستانداران دریایی دانستند که در نتیجه نارسایی سیستم ایمنی فوک‌ها به مرگ منجر شده است. بختی‌گل ژاکسی‌لیکوا، عضو شورای منطقه‌ای انجمن (ECOJER: ائتلاف انجمن‌های زیست‌محیطی قزاقستان که در زمینه توسعه پایدار و مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی فعالیت می‌کند) در آن زمان اعلام کرد که مرگ فوک‌ها به دلیل تخریب زیستگاه‌های دریایی‌شان است که باعث تضعیف سیستم ایمنی آنها شده است. استخراج نفت در دریا، آلودگی آب ناشی از حمل‌ونقل و فعالیت‌های اکتشاف لرزه‌ای همه در ایجاد این بحران نقش دارند.
شهرام فداکار، مدیرکل دفتر زیست بوم‌ها و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیط زیست درباره مرگ و میرهای گسترده مانند اتفاق سال ۲۰۲۴ در قزاقستان و روسیه و احتمال بروز بیماری واگیر می‌گوید: معمولاً ناشی از بیماری‌های ویروسی است که باعث شیوع سریع و وسیع می‌شوند. در این موارد، حیوانات به‌صورت واضح بیمار هستند و تغذیه مناسبی ندارند، اما در نمونه‌های ما به دلیل پوسیدگی لاشه‌ها، تشخیص چنین علائمی دشوار است و نمی‌توان به قطعیت گفت که ویروس علت مرگ بوده. از سال‌ها پیش، اقدامات مؤثری برای حفاظت از فوک خزری در استان‌های شمالی ایران انجام شده است. جامعه صیادی با آموزش‌های لازم به خوبی از این گونه حمایت می‌کند و معمولاً در صورت گرفتار شدن فوک‌ها در تور، آنها را رها می‌کنند. ایران اولین کشوری است که مرکز حفاظت و تیمار فوک خزری را راه‌اندازی کرده است و بعد از آن کشورهایی مانند قزاقستان نیز مراکزی مشابه تأسیس کردند.
در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ تعداد لاشه‌های ثبت شده از این گونه خاص آبزی خزر ۵۰ مورد بوده است. سال گذشته فقط تا آبان ماه ۲۲ قلاده بوده است. چندی‌پیش شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد در اجلاس کاپ ۷ (اجلاس محیط‌زیستی تهران) که قرار است امسال به میزبانی تهران برگزار شود، موضوع حفاظت از فوک خزری به عنوان یکی از موضوعات اولویت‌دار در دستور کار قرار گیرد. شهرام فداکار، مدیرکل دفتر زیست بوم‌ها و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیط زیست در این‌باره می‌گوید: در این اجلاس برنامه اقدام منطقه‌ای حفاظت از فوک خزری و سایر گونه‌های دریایی مطرح خواهد شد. هدف این است که همه کشورهای حوزه دریای خزر با همکاری هم، برنامه‌های حفاظتی مؤثر و منسجم تدوین و اجرا کنند. ایران پیش‌نویس این برنامه اقدام منطقه‌ای را در دست تهیه دارد تا پیش از کنوانسیون ارسال و به تصویب برسد. این برنامه علاوه بر حفاظت از فوک خزری، به مسائل زیست‌محیطی گسترده‌تر از جمله کاهش آلودگی‌ها و بهبود اکوسیستم دریایی خزر می‌پردازد. با وجود نامشخص بودن علت دقیق مرگ و میرها، همکاری منطقه‌ای و تبادل اطلاعات علمی و حفاظتی بسیار مهم است. تمامی کشورهای حوزه خزر آمادگی خود را برای مشارکت و حفاظت اعلام کرده‌اند و انتظار می‌رود قطعنامه‌های لازم در کنوانسیون تهران تصویب و اجرا شوند.
