منحصربه فردترین کوچ جهان | ماجرای کوچ عمودی اهالی اورامان

به گزارش همشهری ‌آنلاین نوع خاص کوچ که برای تامین آب اهالی و دام‌هایشان است و نه مانند دیگر عشایر این سرزمین کوچی برای تامین علوفه دام. هوارنشینی از ۱۵ اردیبهشت آغاز می‌شود و تا اواخر تابستان ادامه دارد.

کوچ برای آب

از کوچ هوارنشینی منطقه اورامانات در غرب کشور نمی‌شود به سادگی گذشت. کوچی که به نوعی سبک زندگی اهالی روستاهای اورامانات است؛ درست وقتی ۴۵ روز از آغاز بهار می‌گذرد. برای همین بهتر است قبل از آن تعاریف متداول از کوچ قشلاق و ییلاق، کوچ برای تامین علوفه دام یا کوچ‌هایی که چند روز طول می‌کشد را کنار بگذاریم. نخستین تفاوت از مسیر کوچ خودش را نشان می‌دهد. عشایر معمولا از یک منطقه به منطقه دیگر در مدت ۱۰ تا ۱۵ روز کوچ می‌کنند، اما کوچ وقتی به اورامانات و هوارنشینی می‌رسد، راهی عمودی در دل کوه با شیب تند پیش رو نمایان می‌شود. روستاهای اورامانات در دل کوه‌ها قرار دارند. کوچ از دامنه به ارتفاع انجام می‌شود، آن هم نه در مدت چند روز، بلکه در مدت ۳ یا ۴ ساعت و این هم وجه تمایز دیگر این کوچ است. اصل تفاوت هوارنشینی که آن به یک سبک زندگی که از گذشته تا کنون ادامه دارد، تبدیل کرده، دست‌یابی به منابع آب برای اهالی و دام‌هاست. وگرنه در تمام منطقه اورارمات در پای کوه و دامنه به اندازه کافی علوفه برای دام عشایر هست.

آب چشمه، سهم باغ است

حتی اگر به اورامانات کرمانشاه سفر نکرده باشید با تصور یک منطقه کوهستانی، این نکته به ذهن می‌رسد که خبری از کمبود آب نیست، اما تعامل مردم اورامانات با طبیعت از گذشته شکل و شمایل دیگری داشته و معتقد بودند منابع آبی هم برای باغات است، هم برای دام و هم برای اهالی.
مدیر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان پاوه و پژوهشگر میاث ناملموس کرمانشاه درباره اینکه چطور بهره‌مندی از منابع آبی، کوچ هوارنشینی را شکل داده به همشهری می‌گوید: «در بالادست روستاهای کوهستانی اورامانات، سرچشمه آبی وجود دارد که در زبان محلی به آن سَرچَم می‌گویند. طبیعی است که در فصل بارش یعنی در نیمه دوم سال، باغ و دام و آب آشامیدنی اهالی از همین سرچم ها تامین می‌شود، اما به انتهای فصل بارش‌ها می‌رسیم و آب سرچم کم می‌شود، اهالی آب چشمه را سهم باغات و درختان می‌دانند و خودشان راهی ارتفاعات می‌شوند تا در بالادست کوه برای خود و دام‌هاشان آب تامین کنند.»
انتهای فصل بارش در اورامانات همین نیمه اردیبهشت است که هوارنشینی آغاز می‌شود و تا پایان تابستان ادامه دارد. هوارنشینی تنها کوچ عشایر در کشور است که ابتدا و انتهای آن با جشن همراه است.
عزیز مصطفایی ادامه می‌دهد: «مردم روستاهای اورامانات در نیمه اردیبهشت با برگزاری جشن کومسای یا میرآب با سخاوت تمام تصمیم می‌گیرند که آب سرچشمه را به باغات هدیه کنند و خودشان به همراه دام‌هایشان راهی ارتفاعات می‌شوند. در روستا حتی یک نفر هم باقی نمی‌ماند و همه راهی کوچ هوارنشینی می‌شدند. فقط میراب در روستا می‌ماند که آب چشمه را بین باغات تقسیم کند.»
روستاهای اورامات در دره‌هایی با شیب تند شکل گرفته‌اند. در بالای دره یا همان ارتفاعات کوه، مناطقی برف‌گیر و غارهایی وجود دارد که محل ذخیره برف شده‌اند و حالا آب مورد نیاز اهالی و دام را تامین می‌کنند.

راهکارهای تامین آب در بالادست

هوارنشینان از گذشته تا کنون برای تامین منابع آبی خود در ارتفاعات به دانش تجربی رسیدند؛ اتفاقی که همسو با طبیعت است. مدیر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان پاوه و پژوهشگر میراث ناملموس کرمانشاه به دو راهکار اشاره می‌کند و می‌گوید: «راهکاری هست به نام قَم که در آن هوارنشینان وسط یک کنده درخت تنومند را خالی و به شکل یک ظرف بزرگ چوبی درست می‌کنند و برف‌هایی را که از کوه یا غارها می‌آورند، داخل آن می‌ریزند. برای اینکه این برف‌ها دیرتر آب شوند، آن را پرژین می‌کنند یعنی روی برف‌ها را با گیاهان خوشبوی چنور یا ترکه‌های بلوط می‌پوشانند. در پایین دست این حفره چوبی، قَم (ظرف مخصوص آبشخور دام‌ها) را قرار می‌دهند تا آبی که به مرور در داخل کنده آب می‌شود برای مصرف دام استفاده شود. برای تامین آب آشامیدنی هوارنشینان هم زنان تکه‌های یخ را به شکل قلب از یخچال‌های طبیعی در دل غارها برش می‌زنند و با خود می‌آورند. تکه‌های یخ را روی سه تکه سنگ می‌گذارند و قسمت نوک تیز یخ را به سمت شیب پایین قرار می‌دهند تا زمانی که یخ آرام آرام شروع به آب شدن می‌کند، آب به مرور وارد ظرفی که زیر آن قرار گرفته می‌شود، وارد شود.»
هوارنشینان در بالادست سکونتگاه دائمی دارند؛ خانه‌هایی که به صورت خشکه‌چین ساخته شده و سقف ندارد. عزیز مصطفایی ادامه می‌دهد: «زمانی که هوارنشینان به ارتفاعات می‌رسند، روی سقف خانه‌ها را با گیاهان معطر می‌پوشانند و در پایان گیاهان معطر که خشک شده را جمع می‌کنند و با خود روستا می‌برند تا علوفه دام‌هایشان باشد.»

پایان هوارنشینی؛ جشن شکرگزاری میوه

پایان هوارنشینی یعنی اواخر تابستان و آغاز بارش با برگزاری جشن شکرگزاری میوه‌ها همراه است. هوارنشینان دوباره به روستاهای اورامانات بازمی‌گردند. در حال حاضر ۱۹۴ هوار در اورامانات در کرمانشاه و کردستان وجود دارد و فعال‌ترین هوار در منطقه هانیه پالنگان بین کردستان و کرمانشاه است. به گفته عزیز مصطفایی، پژوهشگر مراث ناملموس کرمانشاه در پالنگان تقریبا ۵۰۰ خانوار کوچ هوارنشینی را تجربه می‌کنند. این نوع سبک زندگی از گذشته تا کنون به یاری مردم اورامانات آمده تا در محیط سخت کوهستانی به زندگی خود ادامه دهند. به گفته عزیز مصطفایی، پژوهشگر میراث ناملموس کرمانشاه، این شیوه زیست هوشمندانه دست کم به ۴۰ هزار سال قبل برمی‌گردد.

هوارنشینی، قربانی توسعه

در روزگار توسعه و ساخت سد و لوله‌کشی آب کم و بیش ارتباط انسان با طبیعت پیرامونش کمرنگ شده‌است. این اتفاق با ساخت سد داریان در ۲۵کیلومتری شمال غربی پاوه سبب شد تا هوارنشینی در چند روستای پاوه به دلیل قطع ارتباط با ارتفاعات بالادست روستا دست خوش تغییراتی شود.
منصور جعفری، از اهالی روستای هجیج شهرستان پاوه به همشهری می‌گوید: «تقریبا یک دهه است که در روستای ما هوارنشینی مانند سابق انجام نمی‌شود. سد داریان راه ما را بست. تقریبا ۴ کیلومتر به ارتفاعات می‌رفتیم و کوچ هوارنشینی از سوی همه مردم روستا انجام می‌شد تا آب سرچشمه برای باغات باشد. اهالی روستا و دام هم برای دسترسی به آب کوچ می‌کردند. این رسم زندگی برای احترام به طبیعت از گذشتگان به ما رسیده که معتقد بودند درختان و دام هم مثل ما سهمی از آب دارند. هر چند حالا آب لوله‌کشی به روستا رسیده، اما فرهنگ زندگی این منطقه همین کوچ هوارنشینی بوده‌است.»
از روزگاری که روستای هجیج یکی از مهمترین هوارها در اورامانات بود و حتی مدرسه هم داشت تا هوارنشینی بچه‌ها را از درس و مدرسه جدا نکند، تقریبا ۱۲ سال گذشته‌است. بعد از اینکه سد داریان، سبک زندگی هوارنشینی به گوشه‌ای راند، اهالی روستای هجیج بیشتر مشغول اداره بومگردی و فعالیت در حوزه گردشگری هستند. برخی از روستاییان در اورامانات در هوارنشینی راهی ارتفاعات شاهو می‌شوند که از روستای داریان شروع می‌شود. منطقه تته هم که یکی از شیب‌دارترین مناطق ایران است، مقصد هوارنشینان است.
فاروق بابایی از اهالی روستای نوریاب پاوه به همشهری می‌گوید: «در روستاهای مرزی پاوه همچنان کوچ هوارنشینی به قوت باقی است، اما در روستای دیگری که همسایه با سد داریان شدند، هوارنشینی چندان رونقی ندارد و دسترسی به ارتفاعات از اهالی روستا گرفته شده‌است.»