با تشدید مشکلات اقتصادی و معیشتی در کشور طی سال‌های اخیر، شاهد چندین موج مهاجرت پرستاران و پزشکان از کشور بوده‌ایم. موجی که باعث نگرانی مسئولان، کارشناسان و مردم شده بود و حالا گفته می‌شود که این آمار نه تنها دیگر صعودی نیست، بلکه روند نزولی پیدا کرده است. ادعایی که خود پرستاران و فعالان حوزه سلامت آن را تایید نمی‌کنند.
کاهش آمار مهاجرت را قبول نداریم
چند روز پیش، معاون پرستاری وزارت بهداشت ادعا کرد که «بر اساس آمار سازمان نظام پرستاری، تعداد پرستاران متقاضی مهاجرت برای دریافت گواهی در سال ۱۴۰۲ حدود ۲ هزار نفر بود. در حالی که این آمار در سال ۱۴۰۳ به کمتر از ۱۳۰۰ نفر کاهش یافته است.»
به گفته عباس عبادی، «این کاهش چشمگیر به‌ویژه در نیمه دوم سال ۱۴۰۳ کاملاً محسوس بوده و آمارها نشان می‌دهد که روند صعودی مهاجرت در ماه‌های پایانی سال گذشته تقریباً متوقف شده است.»
این مسئول با اشاره به وضعیت پرستاران مهاجرت‌کرده طی سال‌های اخیر، گفت: «بر اساس گزارش وزارت امور خارجه و سفیر ایران در دانمارک، در ۴ - ۵ سال گذشته، حدود ۳ هزار پرستار ایرانی فقط به این کشور مهاجرت کرده‌اند، اما متأسفانه کمتر از یک‌سوم این افراد موفق به دریافت مجوز رسمی اشتغال در حرفه پرستاری شده‌اند. بیش از ۲ هزار نفر از آنها هم امکان فعالیت در حرفه تخصصی خود را ندارند و مجبور شده‌اند به مشاغل سطح پایین رو بیاورند.»
اما فعالان حوزه سلامت چنین ادعایی را قبول ندارند و معتقدند که نه آمار مهاجرت کادر درمان فروکش کرده و نه عدم موفقیت پرستاران در کشورهایی مثل دانمارک که بسیار مهاجرپذیر است، صحت دارد.
ارزیابی علمی مهاجرت کادر درمان، به‌ویژه پرستاران صرفاً با اتکا به تعداد گواهی‌های صادرشده توسط سازمان نظام پرستاری، منطبق با روش‌شناسی پژوهش‌های مهاجرتی نیست و می‌تواند منجر به برداشت‌های غیرواقعی از یک مسئله پیچیده و چندوجهی شود.
علوی با استناد به داده‌های OECD (۲۰۲۳)، گزارش اخیر Global Health Workforce Network وابسته به سازمان جهانی بهداشت (WHO, ۲۰۲۴) و مطالعات تطبیقی انجام‌شده در دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران و شهید بهشتی، می‌گوید: بر اساس داده‌های ثبت‌شده در کشورهای مقصد، روند مهاجرت پرستاران ایرانی در فاصله سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۳ نه تنها کاهش نداشته، بلکه طبق برآوردهای بین‌المللی، نرخ مهاجرت نیروهای سلامت ایران در مقایسه با متوسط کشورهای منطقه، رشد بالاتری را تجربه کرده است. 
او با اشاره به اینکه بسیاری از مهاجرت‌ها در قالب مسیرهای غیرمستقیم، از جمله ویزاهای تحصیلی، دوره‌های زبان تخصصی، و برنامه‌های تطبیق مدرک انجام می‌شود، تاکید می‌کند که کاهش آمار درخواست گواهی از سازمان نظام پرستاری لزوماً به معنای افت علاقه یا توقف مهاجرت نیست، بلکه حاکی از چرخش استراتژیک پرستاران به روش‌های کم‌هزینه‌تر، سریع‌تر و کم‌ریسک‌تر مهاجرتی است.
پرستاران مهاجر بیکارند؟
این فعال صنفی حوزه سلامت با تحلیل تجربه پرستاران ایرانی مهاجر در کشورهایی نظیر دانمارک، آلمان، سوئد و کانادا می‌گوید: برخلاف ادعای مطرح‌شده مبنی بر عدم موفقیت اکثر پرستاران در اشتغال تخصصی، شواهد میدانی و مطالعات کیفیِ منتشرشده در نشریاتی مثل International Nursing Review و Human Resources for Health Journal نشان می‌دهد که بیش از ۶۵ درصد پرستاران مهاجر ایرانی در بازه ۲ تا ۴ سال پس از ورود، موفق به اشتغال در پوزیشن‌های بالینی یا مدیریتی مرتبط با پرستاری شده‌اند.
علوی با اشاره به چالش‌های موجود مثل آزمون‌های زبان، فرآیند تطبیق مدرک و هزینه‌های اولیه زندگی در کشورهای مقصد می‌گوید: این چالش‌ها عمدتاً مربوط به مراحل ابتدایی مهاجرت است و جزو الزامات جهانی برای جذب نیروی کار خارجی است. اما آنچه که انگیزه مهاجرت را حفظ می‌کند، دستیابی به دستمزد عادلانه، امنیت شغلی، ساعات کاری استاندارد، پوشش بیمه‌ای کامل و امکان رشد حرفه‌ای در بلندمدت است؛ مواردی که در نظام سلامت ایران برای بخش بزرگی از پرستاران وجود ندارد یا ضعیف است.
به گفته علوی، حدود ۳۰۰۰ پرستار ایرانی طی ۴ سال گذشته وارد کشور دانمارک شده‌اند و علی‌رغم تأخیرهای اولیه در صدور مجوز، بخش عمده‌ای از آنها الان در مراکز درمانیِ رسمی مشغول به کار هستند و ادعای عدم موفقیت اکثریت آنها فاقد پشتوانه آماری دقیق و برخلاف داده‌های ثبت‌شده در نظام سلامت دانمارک است.
صرفا به آمار اداری نمی‌شود تکیه کرد
معاون پرستاری وزارت بهداشت در صحبت‌های اخیر خود گفته که «ما وظیفه خود می‌دانیم که ضمن ارائه اطلاعات دقیق، همکارانمان را از واقعیت‌های موجود در کشورهای مقصد مطلع کرده و همزمان تلاش کنیم با تقویت انگیزه و ایجاد فضای مناسب شغلی در کشور، زمینه بازگشت پرستاران توانمند ایرانی به مشاغل قبلی را هم فراهم کنیم.» این در حالی است که علوی، فعال صنفی حوزه سلامت می‌گوید: کاهش واقعی آمار مهاجرت کادر درمان زمانی محقق خواهد شد که پرستاران در کشور خود از شأن، امنیت و عدالت برخوردار باشند. نه این که به دلیل محدودیت‌های فنی و بروکراتیک، فقط در آمارها گنجانده شوند.
علوی می‌گوید: مهاجرت پرستاران نه صرفاً پدیده‌ای اقتصادی یا شخصی، بلکه نشانه بزرگ فروپاشی عدالت در نظام منابع انسانی سلامت است و بررسی درستِ آن نیازمند رویکردی مبتنی بر تحلیل ساختاری، داده‌محور و مقایسه‌ای است. نه اتکا به آمار اداری.
به گفته این فعال صنفی حوزه سلامت، کاهش مهاجرت که فقط روی کاغذ و در آمار اتفاق نمی‌افتد. آن هم به این دلیل که سیستم اداری (مثل سازمان نظام پرستاری) صدور گواهی مهاجرت را سخت کرده یا مسیرهای رسمی را محدود کرده است. در چنین حالتی، پرستاران ممکن است همچنان بخواهند مهاجرت کنند، اما چون از مسیرهای رسمی استفاده نمی‌کنند یا از رفتن موقت صرف نظر می‌کنند، در آمار رسمی ثبت نمی‌شوند. این کاهش ظاهری آمار نباید با کاهش واقعی مهاجرت اشتباه گرفته شود.
کارشناسان می‌گویند بازگشت پرستاران به کشور اگر اتفاق بیفتد، مایه خوشحالی همگان است. چون به تحکیم بدنه نظام سلامت کشور کمک می‌کند، اما تکیه به آمارهای ساختگی و غیرواقعی، یا تلاش برای پررنگ جلوه دادنِ تنها گوشه‌ای از آمار نمی‌تواند منجر به بازگشت شود و تنها به بی‌اعتمادی‌ها دامن می‌زند.
