وضعیت زنان در دوران رضاشاه/زنان ایرانی که در شهر می‌روند مانند پرنده‌ای به چشم می‌آیند/ دختر که دم بخت شد، دیگر اجازه ندارد که با روی باز از خانه بیرون برود

سرویس تاریخ «انتخاب»: سفرنامه کازما، سفرنامه خاطرات آکی ئوکازما، نخستین وزیرمختار ژاپن در ایران است. ایران خاطرات از سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ ادامه دارد. کتاب فوق با ترمه دکتر هاشم رجب‌زاده، از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال ۱۳۸۰ به چاپ رسیده است.

جامعه ایران

زن ایرانی

پایه زنان ایران امروزه از مرتبه‌ای که در قرون وسطی در دوران اوج شکوفایی اسلام داشتند چندان فراتر نرفته است برای زن در برابر مرد تقریباً هیچ حقی شناخته نمی‌شود و قانون هم زنان را در ردیف ملک و مال به شمار می‌آورد.

زنان ایرانی که در شهر می‌روند مانند پرنده‌ای به چشم می‌آیند. دختر که دم بخت شد، دیگر اجازه ندارد که با روی باز از خانه بیرون برود سراپایش را در چادر، پوششی همچون کاتسو کی ژاپن، پنهان می‌کند و در وضعی که فقط چشم‌هایش از روزن چادر دیده می‌شود راه می‌رود زن رختشو که در خانه‌ها کار می‌کند و زنان خدمتگار هم وقتی مرد نامحرم نزدیک می‌آید حتماً چادر سر می‌کنند و رو می‌گیرند. گاه می‌بینیم که گروهی از زن‌ها که در کوی و بازار می‌روند همه چادر سیاه پوشیده و روبنده و پیچه یا نقاب، سیاهی که مانند لبه کلاه آفتاب گردان تنیس است؛ به صورت‌زده‌اند و فقط چشم‌هایشان پیداست. دیدن آنان به یادم می‌آورد. هر بار دسته‌ای پرنده را بیننده برای دانستن و شناختن اندازه زیبایی زن هیچ ره یافتی جز چشمان او که پیداست ندارد.

افسون چشم‌های قاب گرفته در سیاهی چادر این زنان زیبا، همچون دم زدن در پای چاه عمیق است که انسان را وسوسه می‌کند که در آن بیفتد. همۀ احساس‌ها و تمایلات درونی برای اظهار و بیان راهی جز گذر از این دو چشم ندارد و این است که جادو و دلربایی این چشمان بس افزون می‌شود. چشمانی که همچون بلور سیاه بر چهره سپید می‌درخشد به راستی زیبا است. اما معمولاً بینی‌ها بی تناسب و بزرگ است و حتی گاه منظر عجیب دارد. این هم از ناسازی آفرینش بشر است. سلوک با زنان بر پایۀ سنن دین محمدی است، اما برابر برداشت صحیح و دقیق از کتاب مقدس اسلام می‌بایست حقوق بشری بیشتری به زنان داده می‌شد.

با این همه، برابر نظام و احکام ساختۀ جامعۀ مرد سالار زنان امروزه همان وضع رقت بار گذشته را دارند و در واقع نمی‌توانند از حال و روزی که به احوال بردگان مانند است بگریزند. به تازگی این وضع را حتی در چند کشور اسلامی تغییر داده و احوال زنان را بهبود بخشیده‌اند این جریان سال به سال و رفته رفته پیشرفت دارد پادشاه کنونی ایران هم تدابیری برای آزاد شدن تدریجی زنان از قیود جامعه مردسالار) در کار می‌آورد در افغانستان کشور همسایه ایران اتخاذ معیار‌های اروپایی در وضع (زنان از سوی امان الله خان پادشاه افغان در برابر مخالفت روحانیان و جبهه‌گیری محافظه کاران با شکست شد. رو‌به‌رو در ایران در این کار با تأمل و تدبیر بیشتر پس پیش می‌روند و از شتاب ناسنجیده در اخذ و اقتباس سیاست نوآوری پرهیز می‌کنند. امروزه زنان همیشه مجبور به چادر پوشیدن نیستند، اما هنوز بیشتر مردم رسم حجاب را رعایت می‌کنند.

عادت بر این است که خانم‌ها از خانه بیرون نروند و ترکیب خانه‌ها و وضع اتاق‌ها مناسب این رسم است رفت و آمد میان اندرونی یا حرمخانه و بیرونی یا اتاق مرد و مهمانان آزاد نیست و مهمان‌ها جز خویشاوندان نزدیک و آشنایان خاص اجازه ندارند که قدم به اندرونی خانه بگذارند، اما احوال اجتماعی کم کم دگرگون می‌شود و شماری از خانم‌های تحصیل کرده خارج و همسران دیپلمات‌ها یا بازرگانان خارجی با لباس اروپایی در انظار ظاهر می‌شوند و آزادانه به شیوه اروپایی پذیرایی می‌کنند.

مواردی هست که مردی دو زن قانونی دارد یکی ایرانی و دیگری اروپایی زن اروپایی برای همراهی در بیرون و معاشرت است، هر چند که او را کدبانو و خانه دار معرفی می‌کنند، اما به زن ایرانی رخصت و فرصت کار و معاشرت در بیرون را نمی‌دهند و زندگی او در خانه خلاصه می. شود تیمورتاش وزیر مقتدر سابق دربار که به تازگی در زندان درگذشت نمونه رجال به واقع مستبد بود. زن دومش از ارامنه روس بود زن بیرون و اهل مجلس و مهمانی و معاشرت با دیپلمات‌های خارجی ایران متجدّد همانند ژاپن و چین امروز مسیر تازه‌ای را دنبال می‌کند چنانکه در ورزش یا فرهنگ و هنر از باختر زمین تأثیر می‌پذیرد می‌شود گفت که تقریباً همه دختر‌های خانواده‌های بالاتر از متوسط، ایران همیشه با جامه اروپایی می‌گردند.

جوانان بیشماری را می‌بینیم که تا شب دیر به پایکوبی سرگرمند. در جامعه قدیم ایران میان جوامع ارمنی و روسی اصل بالاتر از طبقه متوسط زندگی و معاشرت نزدیک به شیوۀ غربی بود، اما به تازگی میان ایرانیان خالص (مسلمان) رسم و راه اروپایی رونق گرفته است. شاه ایران در صحبت دوستانه غیر رسمی به من گفت که علت پیشرفت ژاپن این است که چیز‌های خوبی را که دارد از دست نمی‌دهد و چیز‌های خوبی را هم که در اروپا و آمریکا می‌یابد یکسره می‌پذیرد و ایرانیان هم باید از ژاپن سرمشق بگیرند و او مردم را در این سو رهبری کرده است. شمار و وضع دختر‌ها که به مدرسه می‌روند کم و بیش به همان نسبت دختر‌های بسی دانش‌آموز ژاپنی ۱۵ یا ۱۶ سال پیش است، اما بعضی از آنها زیباتر از دختر‌های امروز ژاپنی هستند در سال‌های اخیر درس گرفتن در مکتب خانه را به آموزش نوین در مدرسه تغییر و ترقی داده‌اند هرچند که پیشتر هم در مدارس کاتولیکی، فرانسوی شاگردان را خوب تعلیم می‌دادند و بسیاری از دختر‌های ایرانی در این مدرسه‌ها درس خوانده اند.

یک چندگاه بر اثر اختلاف دینی، کار بر مدارس خارجی سخت شد، اما پادشاه کنونی به این شرط که هیچ تعلیم دینی در برنامه این مدارس نباشد اجازه داد که به فعالیت ادامه بدهند، اما دختران جوان ایرانی نسبت تفاوت نشان به دین بی می‌دهند. با این همه درست نیست که بر این زمینه چنین پندارید که زنان ایرانی همه خام و نادان و کم. فهمند میان خدمتگار‌ها هم زنان بسیاری پیدا می‌شوند که هوشمندانه سخن می‌گویند و با شعور و دانایی کار و رفتار می‌کنند. می‌گویند که آقایی خدمتگارش را که بیرون می‌کرد به او (معادل) ۱۰ ین ، که آن روز‌ها مبلغ قابل توجهی بود پول داد. آن خدمتگار بیدرنگ این پول را جلوی سگ که نزدیک بود انداخت و گفت: در سایه لطف تو توانستم سال‌ها به آقا خدمت بکنم پس این پیشکش تو آن آقا تعجب کرد و از خدمتگار پرسید: «چرا پول را هدر می‌دهی؟» و او به آرامی پاسخ داد: در خانه‌تان چنان در مصرف آب خست داشتید که همیشه ملامتم می‌کردید که در آب اسراف می‌کنم من هم بعد از هر غذا همه ظرف‌ها را به جای شستن با آب می‌دادم تا سگ بلیسد. چنانکه پیشتر یادآور شدم در ایران معمول است که به علت کم آبی در مصرف آب صرفه‌جویی بسیار می‌کنند. در تاریخ و ادب ایران قدیم نام زنان بسیاری با ستایش و آفرین آمده و مانده است.