وضعیت میدان‌های نفتی ایران در دوران پهلوی اول/ چرا شیخ خزعل از انگلیس پول می‌گرفت؟
سرویس تاریخ «انتخاب»: سفرنامه کازما، سفرنامه خاطرات آکی ئوکازما، نخستین وزیرمختار ژاپن در ایران است. ایران خاطرات از سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ ادامه دارد. کتاب فوق با ترمه دکتر هاشم رجب‌زاده، از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال ۱۳۸۰ به چاپ رسیده است.
دیدار از میدان‌های نفتی
در بهار سال ۱۳۱۰ خورشیدی با پیش آمدن کساد اقتصادی در جهان، نفت این معادن هم به اندازه استخراج نمی‌شد و سالانه فقط شش یا هفت میلیون تن برداشت می‌کردند و از پنجاه چاه نفت فقط از دوازده تای آن بهره‌برداری فقط از چاه شماره یک "B" هر سال بیش از یک میلیون تن می‌شد، حال آنکه پیشتر نفت استخراج می‌شد ناحیۀ نفت خیز در خوزستان و لرستان است که اهالی عرب زبان و هم فارسی زبان دارد بزرگترین آثار هنری معماری از روزگار رونق و درخشش فرهنگ ساسانی در این نواحی بازمانده است عیلام و شوش و دیگر جا‌ها که در تاریخ فرهنگ بابل شهرت دارد در کنار راست دره و بستر رود کرخه افتاده است، و کان‌های نفت در میان این منطقه است.
در این سال‌ها باستان‌شناسان فرانسوی در اینجا به کاوش و تحقیق سرگرمند بیشتر مردم عرب زبان که در این اراضی پهناور زندگی می‌کنند چادرنشیناند و به دنبال آب و علف برای دام و احشام خودهمواره کوچ می‌کنند در این ایام آنها به موهبت کانِ نفت معاش بخور و نمی‌ری دارند. به خصوص در این اطراف عرب زبان‌ها و فارسی زبان‌ها هر دو مسلمان شیعه هستند، و با هم به مؤانست به سر می‌برند نزدیک به همۀ راننده‌های ماشین در این ناحیه عرب هستند.
از مناطق نفتی مورد بهره‌برداری شرکت نفت انگلیس و ایران، من فقط از حوزه نفتی مسجد سلیمان دیدن کردم نام اینجا به معنی نیایشگاه سلیمان نبی است، چون به گفتۀ مردم محل بنای نیمه ویرانه معبد مانندی را که در اینجا هست در عهد عتیق حضرت سلیمان ساخته است. بومیانی که در این حوالی زندگی می‌کنند قدمت و تاریخ آثار باستانی را به سادگی پیش خود مسلم داشته و در باور نهاده‌اند. مثلاً می‌گویند که حضرت سلیمان آثار باستانی کهنه‌تر را ساخت و شاه عباس بزرگ آثار باستانی تازه‌تر را بنا کرد.
پیش از جلوس پادشاه کنونی این نواحی زیر قدرت ستمکارانه شیخ خزعل شیخ محمّره بود که حالا هشتاد سال دارد، چون او ملکیت زمینی را که نفت زیر آن است داشت از انگلیس مبلغ کلانی حق امتیاز گرفت و با این سرمایه و ثروت در مقابل قشون حکومت رضاشاه درآمد حکومت بریتانیا هم به او لقب «سر» داد تا او را در جانب خود نگهدارد و بر آن است که اگر بتواند، از عربستان خوزستان کشور به ظاهر مستقلی درست کند و آن را در اختیار خود بگیرد.
اما شیخ خزعل هم باهوش بود و به آسانی فریفته نشد و ماهرانه با انگلیس کجدار و مریز می‌کرد، تا سرانجام که در برابر رضاشاه به مقاومت برخاست، اما عاقبت نتوانست پیش ببرد، و همه چیز را از دست داد و حالا گیج و سردرگم است، اما با اینکه دولت ایران او را چنگ اختیار خود گرفت با او به ملاطفت رفتار شد با این تدبیر، حاکمیت در رضا شاه در این نواحی به طور کامل مستقر شد. داستانی از روزگار جوانی شیخ خزعل حکایت می‌کنند. می‌گویند که خزعل به دختر زیبایی چشم داشت که نوکرش دلبسته او بود هر چند که این رقیب را مانع رسیدن به آرزوی دل خود می‌دید راضی نمی‌شد که او را بکشد، چون سال‌ها وفادارانه به وی خدمت کرده بود، اما با طمع و وسوسه نفس خودش هم نمی‌توانست برآید.
سرانجام نقشه‌ای، کشید و یک روز صندوق نفیس و پر زیب و زیوری برای آن نوکر فرستاد و پیغام داد که مدتهاست که در فکر بودم که چیزی را که تو همیشه بیش از هر چیز آرزویش را داشتی برایت بفرستم. امروز یقین است که به خواهش دلت می‌رسی.» آن مرد که به خانه برگشت و صندوق را گشود، سر دختر دلدارش را در آن دید طبیعت خونخوار عرب‌های این حوالی در داستان‌های هزار و یکشب حکایت شده است. دیدار از مناطق نفتی را که به انجام رساندم و روانه بازگشتن بودم، هواپیمایی که از اهواز بر آن نشستم دوباره از صحرا عبور کرد و در محمره بر کنار خلیج فارس فرود آمد. هنوز هم رئیس قوم و قبیله در اینجا چنان زندگی می‌کند که گویی از میان برگ‌های کتاب هزار و یکشب بیرون آمده و جان گرفته است. سفینه‌ای را که به بصره می‌رفت، ملاحانی به چهره ترسیم شده برای سندباد بحری میراندند. بر این کشتی ننشستم و کناره شط العرب را از میان دشتی که همچون کویر است با اتومبیل پیمودم در کرانه دیگر شط العرب، بصره یگانه بندرگاه کشور پادشاهی عراق واقع است. هواپیما‌هایی که میان اروپا و غرب آسیا تردد، دارند، همه پس از فرود آمدن در بغداد در بصره می‌نشینند.
شبی را در اتاقک تنگ ترن راه آهن عراق که از مبدأ بصره روانه شد به سر رساندم و صبح روز بعد در بغداد از قطار پیاده شدم این خط آهن در بخشی از بزرگراهی کشیده است که در روزگار قدیم قیصر برای تسلط برجهان کوشید تا از آن طریق سه «ب»، برلین و بیزانس و بغداد را به هم بپیوندد.
