قیامی که زمینه ساز شکل‌گیری حرکت‌های سیاسی و اجتماعی در ایران شد
به گزارش خبرنگار سیاسی خبرگزاری برنا، روز ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در حافظه تاریخی ملت ایران به‌عنوان یکی از مقاطع تأثیرگذار در روند تحولات سیاسی کشور ثبت شده است. در این روز، اعتراضات مردمی در واکنش به بازداشت آیت‌الله روح‌الله خمینی، مرجع دینی و منتقد سیاست‌های شاه، در شهرهای مختلف شکل گرفت و با واکنش شدید نیروهای نظامی مواجه شد. این رویداد، زمینه‌ساز تحولی عمیق در رابطه میان مردم و حاکمیت شد و در سال‌های بعد، نقش مهمی در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایفا کرد.
انسجام مردمی در مخالفت با سیاست‌های حکومت
۱۵ خرداد ۱۳۴۲ نماد اتحاد نیروهای اجتماعی مختلف در برابر حکومت پهلوی بود. پس از کودتای ۲۸ مرداد، فضای سیاسی کشور با سرکوب گسترده مواجه شده بود. با این حال، همزمان با اجرای سیاست‌های جدید تحت عنوان "انقلاب سفید"، مخالفت‌ها، به‌ویژه در میان روحانیون و اقشار مذهبی، شدت گرفت.
آیت‌الله خمینی در نطق عاشورای همان سال در قم، انتقادهای تندی را متوجه شاه و برنامه‌های فرهنگی و سیاسی او کرد. پس از این سخنرانی، در سحرگاه ۱۵ خرداد، ایشان توسط مأموران امنیتی بازداشت شد. انتشار خبر بازداشت، موجی از واکنش مردمی را در شهرهایی مانند قم، تهران، ورامین، مشهد، شیراز و همدان به دنبال داشت. با وجود محدودیت‌های ارتباطی آن دوران، حرکت‌های اعتراضی به‌سرعت گسترش یافت.
سرکوب خشونت‌بار و پیامدهای گسترده
نیروهای امنیتی و نظامی با استقرار در سطح شهرها، تظاهرات را با خشونت شدید سرکوب کردند. درگیری‌های خیابانی در تهران و سایر شهرها، کشته و زخمی‌های بسیاری برجای گذاشت. آمار رسمی از تعداد کشته‌شدگان بسیار پایین‌تر از برآوردهای مستقل بود. گزارش‌های غیررسمی، شمار قربانیان را بین چند صد تا چند هزار نفر اعلام کرده‌اند.
در ورامین، گروهی از مردم که پیاده به سمت تهران در حرکت بودند، هدف تیراندازی مستقیم قرار گرفتند. این واقعه، از نگاه بسیاری، نشان‌دهنده سطح برخورد رژیم با مخالفان خود بود و پیامدهای سیاسی و اجتماعی مهمی را در پی داشت.
تقویت پیوند مردم و روحانیت
یکی از نتایج مهم قیام ۱۵ خرداد، تغییر در نوع رابطه مردم با مرجعیت دینی و شکل‌گیری انسجام جدیدی میان روحانیت و بدنه اجتماعی بود. پس از این واقعه، مرجعیت دینی، که پیش‌تر صرفاً نقش مذهبی داشت، جایگاه سیاسی پررنگ‌تری پیدا کرد. آیت‌الله خمینی نیز، که تا آن زمان در میان بخشی از جامعه مذهبی شناخته شده بود، به چهره‌ای ملی و رهبر جریان معترض به رژیم بدل شد.
قیام ۱۵ خرداد، برای نخستین‌بار پس از سال‌ها، نشان داد که مردم آماده ورود به عرصه کنش سیاسی جدی هستند و ظرفیت بسیج جمعی در فضای اختناق همچنان وجود دارد.
نقش محوری برخی استان‌ها در تداوم اعتراض‌ها
استان‌هایی مانند همدان نقش فعالی در روند مخالفت با حکومت پهلوی ایفا کردند. پیشینه فعالیت‌های اعتراضی در این منطقه به دوره‌هایی مانند کشف حجاب، ملی شدن صنعت نفت و ماجراهای پس از کودتای ۲۸ مرداد بازمی‌گشت. در ماجرای انجمن‌های ایالتی و ولایتی نیز، همدان از نخستین مراکزی بود که با تشکیل تجمعات مردمی، مخالفت خود را با سیاست‌های مذهبی‌زدای حکومت ابراز کرد.
در ۱۵ خرداد، شماری از مردم این استان نیز با حرکت به سمت شهر قم در اعتراض‌ها شرکت کردند و تعدادی نیز جان خود را از دست دادند. به باور برخی پژوهشگران، فعالیت‌های سیاسی علما و مردم همدان در همان دوران، در ارتقاء جایگاه سیاسی امام خمینی نیز مؤثر بوده است.
یک حادثه، چندین پیامد
قیام ۱۵ خرداد نه‌فقط یک واکنش اعتراضی به بازداشت یک مرجع مذهبی بود، بلکه نمود نارضایتی عمیق بخشی از جامعه نسبت به روند سیاسی و فرهنگی کشور نیز به شمار می‌رفت. با وجود سرکوب شدید، پیام‌های سیاسی و اجتماعی این رویداد در حافظه تاریخی کشور ماندگار شد و بستری برای تحولات سال‌های بعد فراهم آورد.
در نگاه امروز، این واقعه را می‌توان آغاز شکل‌گیری یک جنبش گسترده و سازمان‌یافته دانست که نهایتاً به سقوط رژیم پهلوی در سال ۱۳۵۷ منجر شد. حضور گسترده مردم، نقش روحانیون، و پیوند عمیق میان خواسته‌های دینی و مطالبات اجتماعی، از جمله ویژگی‌هایی بود که قیام ۱۵ خرداد را به یکی از مهم‌ترین وقایع سیاسی دوران پهلوی تبدیل کرد.
انتهای پیام/
