ابتکار امنیت جهانی چین و تحول در معادلات امنیتی غرب آسیا
برنا - گروه بین‌الملل؛ با قدرت گیری نخبگان نسل پنجم به رهبری شی چین پینگ، چین توانسته نفوذ تدریجی را خود را در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا افزایش دهد. این در حالی است که قدرت های غربی دوره کاهش نفوذ سنتی خود در غرب آسیا را تجربه می کنند. در نتیجه، بسیاری از کشورهای منطقه، چین را به عنوان یک قدرت بین المللی جایگزین می‌نگرند که رفتاری مسئولانه از خود بروز می دهد و سابقه‌ای از استعمار، مداخله نظامی یا تغییر رژیم در کارنامه خود ندارد.
امیرمحمد اسماعیلی-نویسنده، پژوهشگر و دانشجوی دکتر روابط بین الملل، موسسه مطالعات خاورمیانه، دانشگاه مطالعات بین المللی شانگهای؛ محدثه رجبلو، پژوهشگر و دانشجوی دکتری روابط بین الملل، موسسه مطالعات استراتژی جاده ابریشم، دانشگاه مطالعات بین المللی شانگهای: ظهور سیاسی و اقتصادی چین در غرب آسیا را نه می‌توان امری تصادفی دانست و نه صرفاً پیامدی از کاهش نفوذ غرب در منطقه؛ بلکه جایگاه راهبردی فعلی پکن در غرب آسیا نتیجه‌ی بیش از یک دهه برنامه‌ریزی و اجرای هدفمند سیاست خارجی منطقه‌ای است. متعاقب بیداری اسلامی در ۲۰۱۱، پژوهشگران و تحلیل‌گران سیاست‌گذاری چینی خواستار تعامل ساختاریافته‌تر و چندلایه با منطقه‌ی غرب آسیا شدند تا منافع ملی چین را تامین کنند. بررسی سیاست‌های چین در دهه‌ی گذشته نشان می‌دهد که رهبران این کشور این مباحث علمی را درونی کرده و راهبرد خود در قبال منطقه را تدریجا شکل داده‌اند.
تحول مفهوم ابتکار امنیت جهانی
تکامل چین از تحول رویکرد ویژه خود به امنیت تا تبدیل شدن به بازیگری کلیدی در امنیت بین المللی توجهات بسیاری را به خود جلب کرده است. در این راستا، سخنان شی جین‌پینگ در خصوص آینده امنیت جهانی حایز اهمیت است: «ما انسانها در جامعه‌ای با امنیت تفکیک ناپذیر زندگی می‌کنیم. بار‌ها و بار‌ها ثابت شده که ذهنیت جنگ سرد، تنها چارچوب صلح جهانی را متزلزل می‌کند؛ سلطه‌طلبی و قدرت طلبی، تنها صلح جهان را به خطر می‌اندازد؛ رویارویی‌های بلوکی، چالش‌های امنیتی قرن بیست و یکم را وخیم‌تر می‌کند.»
ابتکار امنیت جهانی نخستین بار در آوریل ۲۰۲۲ توسط رئیس‌جمهور چین، شی جین‌پینگ، در اجلاس بوآئو برای آسیا مطرح شد. این ابتکار در واقع تجلی تکاملی «دیدگاه امنیتی نوین» چین است که در یک مسیر تدریجی توسعه یافته است. نقطه آغاز این مسیر به ۲۱ مه ۲۰۱۴ بازمی‌گردد، هنگامی که شی جین‌پینگ در چهارمین نشست سران کنفرانس تعامل و اقدامات اعتمادسازی در آسیا (سیکا) چهار اصل اساسی امنیت آسیایی را تبیین کرد: امنیت مشترک، جامع، همکاری‌محور و پایدار. این مفهوم با ارتقای راهبردی در ۲۶ سپتامبر ۲۰۱۷ در سخنرانی شی در مجمع عمومی اینترپل، از سطح منطقه‌ای به گستره جهانی بسط یافت. تکامل نهایی این روند در ۲۱ آوریل ۲۰۲۲ محقق شد، زمانی که شی ابتکار امنیت جهانی را رسماً معرفی کرد. در این ابتکار، «دیدگاه امنیتی نوین» به عنوان اولین اصل و محور بنیادین قرار گرفت، که نشان‌دهنده اهمیت محوری این مفهوم در سیاست خارجی چین و رویکرد استراتژیک پکن در بازطراحی نظام امنیتی بین‌المللی است.
این ابتکار یکی از سه ابتکار اصلی محسوب می‌شود که در فاصله سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ از سوی چین مطرح شدند؛ دو ابتکار دیگر عبارتند از ابتکار توسعه جهانی و ابتکار تمدن جهانی. این سه ابتکار بخشی از تلاش‌های چین برای بازنگری در نظم جهانی به شمار می‌روند که با هدف ساخت جامعه‌ای انسانی با آینده مشترک دنبال می‌شوند. درواقع ابتکار‌های چین به دنبال پاسخ به ناکارآمدی نظم موجود است؛ نظمی که نه‌تنها در حل چالش‌های جهانی موفق نبوده، بلکه صلح جهانی را نیز به خطر انداخته است.
در ۲۱ فوریه ۲۰۲۳، وزارت امور خارجه چین سند مفهومی «ابتکار امنیت جهانی» را منتشر کرد که چارچوب پیشنهادی پکن برای چالش‌های امنیتی سنتی و غیرسنتی را ترسیم می‌کند. هدف این ابتکار، به گفته تحلیل‌گران راهبردی چینی، پر کردن خلأ معماری امنیتی است که در پی ظهور قدرت شرق و افول قدرت غرب—به‌ویژه هژمونی آمریکا—ایجاد شده است. ابتکار امنیت جهانی بر افزایش تعاملات دوجانبه و چندجانبه چین در حوزه‌های امنیتی تأکید دارد؛ از جمله مبارزه با تروریسم، امنیت سایبری، امنیت زیستی، و سایر مسائل مرتبط با امنیت غیرسنتی. افزون بر این، ابتکار امنیت جهانی با شکل‌گیری بلوک‌ها و تحریک درگیری از سوی ائتلاف‌ها و بلوک بندی‌های موجود مخالفت می‌کند. این رویکرد به چین کمک می‌کند تا در چارچوب نگرانی‌های مشترک امنیتی، همکاری و گفت‌و‌گو با سایر کشورها را گسترش دهد.
اصول اساسی ابتکار امنیت جهانی
ابتکار امنیت جهانی مجموعه‌ای از اصول فراگیر و جهانی را برای شکل‌دهی به نظم بین‌الملل ارائه می‌دهد. این اصول عبارتند از:
۱. امنیت مشترک، جامع، همکاری محور و پایدار: این اصل بر رویکردی «کل‌نگر» تأکید دارد که با دیدگاهی نوین، در پی تقویت درک متقابل و احترام مشترک نسبت به امنیت است—چه در حوزه امنیت سنتی و چه غیرسنتی—و بر گفت‌و‌گو و مذاکره مسالمت‌آمیز به‌عنوان راه‌حل‌های پایدار تأکید می‌ورزد. از مشارکت و همکاری دوستانه کشورها در تحقق امنیت استقبال و با هرگونه هژمونی و یکجانبه‌گرایی در مسائل امنیتی بین‌المللی مخالفت می‌کند. همچنین توسعه را تضمین کننده امنیت و پیش شرط امنیت پایدار می‌داند.
بر این اساس، این دیدگاه امنیتی نوین را می‌توان در چهار بُعد نوآورانه بررسی کرد: نخست، در چشم‌انداز و اهداف، برخلاف رویکرد سنتی مبتنی بر بازی با حاصل جمع صفر و امنیت مطلق یک کشور، بر امنیت مشترک و احترام به حاکمیت همه کشورها تأکید دارد. دوم، در محتوای حکمرانی، با حفظ اهمیت حوزه‌های سنتی امنیت (سیاسی، نظامی، دیپلماتیک)، به ابعاد غیرسنتی مانند اقتصاد، جامعه و فرهنگ توجهی جامع داشته و درک عمیق‌تری از امنیت ارائه می‌دهد. سوم، در شیوه‌های حکمرانی، با رد یکجانبه‌گرایی و هژمونی، بر چندجانبه‌گرایی، گفت‌و‌گو و همکاری‌های سازنده به عنوان ابزار‌های اصلی حل مناقشات تمرکز می‌کند. چهارم، در الگوی توسعه، برخلاف رویکرد سنتی قانون جنگل، توسعه را فرایندی با حاصل جمع غیرصفر می‌بیند که پیشرفت یک کشور از طریق خلق منابع و فرصت‌های جدید، منافع متقابل را تقویت کرده و توسعه مشترک را پیش‌شرط امنیت پایدار می‌داند.
۲. حاکمیت و تمامیت ارضی: این اصل بر لزوم پایبندی به حقوق بین‌الملل، به‌ویژه اصل حاکمیت ملی و عدم مداخله در امور داخلی کشورها تأکید دارد. ابتکار امنیت جهانی، بدون توجه به قدرت سیاسی، نظامی یا اقتصادی کشورها، همه دولت‌ها را بر اساس معیار‌های یکسان ارزیابی می‌کند و خواستار احترام متقابل به حاکمیت و تمامیت ارضی همه کشورها است.
۳. احترام به اصول منشور سازمان ملل متحد: این اصل بر آن است که بسیاری از بحران‌های معاصر جهان ناشی از عدم اجرای مؤثر اصول منشور سازمان ملل متحد بوده‌اند. ابتکار امنیت جهانی بر چندجانبه‌گرایی و ترویج مفاد منشور به‌عنوان پایه‌ای برای حکمرانی امنیتی بین‌المللی تأکید دارد و خواستار بازگشت به اصول بنیادین سازمان ملل برای حفظ صلح و امنیت جهانی است.
۴. جامعه امنیتی تفکیک ناپذیر: این اصل بر ضرورت مشروعیت‌بخشی به امنیت همه کشورها و اهمیت برابر آنها تأکید دارد. بر اساس این دیدگاه، امنیت هیچ کشوری نباید به بهای تهدید یا تضعیف امنیت کشور دیگر تأمین شود. ابتکار امنیت جهانی بر این باور است که امنیت باید مفهومی مشترک، هم‌بسته و متوازن باشد که همه کشورها در آن سهیم و بهره‌مند باشند. بی ثباتی در هر نقطه‌ای از جهان می‌تواند، امنیت همه اعضای جامعه جهانی را تهدید کند.
۵. حل‌وفصل منازعات از طریق گفت‌و‌گو: این اصل، توسل به جنگ و تحریم را به‌عنوان ابزار‌های حل منازعه مورد انتقاد قرار می‌دهد و به جای آن، گفت‌و‌گو، مشورت و راه‌حل‌های دیپلماتیک را توصیه می‌کند. ابتکار امنیت جهانی بر این باور است که پایدارترین و مؤثرترین راه برای حل بحران‌ها، از مسیر تعامل و تفاهم میان طرف‌های درگیر می‌گذرد.
۶. امنیت سنتی و غیرسنتی: این اصل کشورها را به همکاری، مشورت و یافتن راه‌حل‌های فراگیر برای مقابله با تهدید‌های امنیتی سنتی (مانند درگیری‌های نظامی) و غیرسنتی (مانند تروریسم، تغییرات اقلیمی، بیماری‌های فراگیر، امنیت سایبری و زیستی) فرامی‌خواند. ابتکار امنیت جهانی تأکید دارد که پاسخ‌گویی به این تهدید‌ها مستلزم نگاهی جامع و همکاری جمعی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی است.
بر اساس منابع چینی، چشم‌انداز چین از امنیت جهانی این امکان را فراهم می‌سازد که کشورها بتوانند نظام‌های سیاسی و حکمرانی‌ای را برگزینند که محدود به الگوی لیبرال-دموکراتیک نیست. جذابیت اصلی ابتکار امنیت جهانی نیز در همین رویکرد نهفته است. چین در چارچوب ابتکار متعهد می‌شود که دستورکار جدیدی برای صلح تدوین کند؛ مشارکت خود را در نقش سازمان ملل در حوزه امنیت جهانی افزایش دهد؛ معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و کنوانسیون منع سلاح‌های شیمیایی (CWC) را بیش از پیش تقویت کند؛ و پیوند‌های خود را با نهاد‌های منطقه‌ای مانند اتحادیه کشورهای جنوب شرق آسیا (آسه‌آن)، اتحادیه آفریقا، اتحادیه کشورهای عرب، و کشورهای آمریکای لاتین و حوزه کارائیب مستحکم‌تر سازد.
افزون بر این، در چارچوب ابتکار امنیت جهانی، چین تلاش خواهد کرد تا از طریق نهاد‌های مختلف، فرصت‌های همکاری را گسترش دهد. این نهاد‌ها شامل سازمان ملل متحد و کمیته‌های وابسته به آن، سازمان همکاری شانگهای، گروه بریکس، سازوکار «چین–آسیای مرکزی» و دیگر سازمان‌های آسیایی هستند که هدف آنها ترویج و حمایت از توسعه جنوب جهانی است. همچنین استفاده از مجامع بین‌المللی برای گفت‌و‌گو در زمینه صلح و امنیت را تشویق می‌کند؛ از جمله: مجمع صلح و امنیت چین–آفریقا، مجمع امنیتی خاورمیانه، مجمع شیانگشان پکن، مجمع همکاری امنیت عمومی جهانی، و سایر نشست‌ها و مجامع تخصصی که به تقویت گفتمان امنیتی در سطح جهانی کمک می‌کنند.
تحولات اخیر غرب آسیا در پرتو ابتکار امنیت جهانی
چین به‌مرور زمان تلاش کرده است تا از طریق ابتکار‌های عملیاتی، حمایت جهانی از ابتکار امنیت جهانی را جلب و تقویت کند. در ادامه به سه مورد که ذیل ابتکار امنیت جهانی در خاورمیانه قابل بررسی است پرداخته می‌شود.
میانجی گری میان ایران و عربستان سعودی
در مارس ۲۰۲۳، چین توانست میان دو رقیب دیرینه منطقه غرب آسیا یعنی ایران و عربستان سعودی میانجی‌گری کند که ماحصل آن توافق دو کشور برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک بود. پس از امضای این توافق، وانگ یی، این گفت‌و‌گو را نمونه‌ای موفقی از اجرای عملی ابتکار امنیت جهانی توصیف کرد. چین با اتخاذ موضعی بی‌طرفانه توانست مصالحه میان دو کشور را امکان پذیر و پایدار سازد. این بی‌طرفی از جایی نشئت می‌گیرد که چین روابط خوبی با هر دو کشور به‌عنوان شرکای مهم خود در غرب آسیا دارد. رویکرد متوازن چین تأثیری مثبت بر بسیاری از درگیری‌های منطقه‌ای داشته و به توافقاتی منجر شده که می‌توانند به پایان بسیاری از تنش‌ها کمک کنند. چین بر این باور است که هرگونه چارچوب امنیتی منطقه‌ای باید توسط بازیگران منطقه‌ای شکل گیرد و پشتیبانی شود، در حالی‌که قدرت‌های بیرونی نقش تسهیل‌گر و حمایتی ایفا می‌کنند.
اعلامیه پکن میان گروه‌های فلسطینی
در ارتباط با جنگ اسرائیل و فلسطین، چین در سال ۲۰۲۳ سندی منتشر کرد که موضع رسمی این کشور را در قبال بحران نشان می‌داد. در این سند آمده بود که رئیس‌جمهور شی جین‌پینگ از راه‌حل دوکشوری حمایت می‌کند، خواستار آتش‌بس فوری، گفت‌وگوی دیپلماتیک، ارسال کمک‌های بشردوستانه به غزه و جلوگیری از وخامت بیشتر درگیری‌هاست. در ژوئیه ۲۰۲۴، پکن میزبان نشست آشتی میان ۱۴ گروه فلسطینی بود که به صدور «اعلامیه پکن» انجامید. این اعلامیه از وحدت میان گروه‌های فلسطینی حمایت کرده و یک راه‌حل سه‌مرحله‌ای برای کمک به توقف درگیری‌ها ارائه داد.
فتح و حماس به‌همراه دیگر گروه‌های فلسطینی «اعلامیه پکن» را با هدف پایان دادن به اختلافات و تقویت وحدت ملی فلسطین امضا کردند؛ اقدامی که بازتابی گسترده در سراسر جهان داشت. این دومین توافق مربوط به غرب آسیا بود که با میانجی‌گری چین به امضا می‌رسد. وحدت داخلی فلسطینی‌ها مدت‌هاست که یکی از مسائل پیچیده و دشوار بوده است که پکن توانست با اجماع میان ۱۴ گروه فلسطینی این ابتکار را عملیاتی کند.
پس از درگذشت یاسر عرفات، رهبر پیشین جنبش فتح در سال ۲۰۰۴، شکاف‌های داخلی در فلسطین عمق بیشتری یافت. از آن زمان تاکنون، تلاش‌هایی برای احیای وحدت ملی آغاز شد که با نقش آفرینی قدرت‌های خارجی نیز همراه بود. با این حال، ضعف متقابل عوامل داخلی و خارجی مانع از پیشرفت قابل‌توجه در روند وحدت ملی فلسطین شده است. در این میان واکنش جامعه بین‌المللی نیز نسبت به این تحول عمدتاً مثبت بود. از جمله آنکه آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، امضای اعلامیه پکن از سوی گروه‌های فلسطینی را گامی مهم در مسیر تقویت وحدت فلسطینیان دانست و از آن استقبال کرد.
نشست مشترک سه گانه ایران، روسیه و چین
با افزایش تنش‌ها بر سر برنامه هسته‌ای ایران از سوی طرف‌های غربی توافق هسته‌ای، ایران، چین و روسیه در ابتکار عملی، نشست مشترک سه جانبه‌ای را به میزبانی پکن برگزار کردند. در پایان نشست، معاونان وزیر خارجه سه کشور با صدور بیانیه‌ای مشترک تأکید کردند که تعامل سیاسی و دیپلماتیک همچنان تنها گزینه عملی و مؤثر برای حل‌وفصل مسئله هسته‌ای ایران است. این نشست سه‌جانبه در شرایطی برگزار شد که ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ از توافق هسته‌ای ایران (برجام) خارج شد و دولت ترامپ سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران را در پیش گرفت.
وانگ یی، وزیر امور خارجه چین و عضو دفتر سیاسی کمیته مرکزی حزب کمونیست چین، در حاشیه این نشست با رؤسای هیأت‌های مذاکره‌کننده دیدار کرد و «پیشنهاد پنج‌گانه چین» درباره پرونده هسته‌ای ایران را ارائه داد. این پیشنهاد‌ها حل مسالمت‌آمیز اختلافات از طریق ابزار‌های سیاسی و دیپلماتیک و مخالفت با استفاده از زور و تحریم‌های غیرقانونی را در برمی گرفت. در میان پیشنهاد‌های پنج‌گانه چین درباره مسئله هسته‌ای ایران، وانگ یی تأکید کرد که چین متعهد به ایجاد توازن میان حقوق و مسئولیت‌هاست و رویکردی جامع نسبت به اهداف عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای و استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای در پیش گرفته است. او همچنین تصریح کرد که چین بر چارچوب برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به‌عنوان پایه‌ای برای دستیابی به اجماع جدید پایبند است و امیدوار است تمامی طرف‌ها در مسیری مشترک حرکت کرده و هرچه زودتر گفت‌و‌گو و مذاکرات را از سر بگیرند. در این پیشنهاد همچنین آمده است که چین بر رویکردی گام‌به‌گام و مبتنی بر عمل متقابل تأکید دارد و تلاش می‌کند از طریق مشورت و گفت‌و‌گو به اجماع دست یابد.
جمع بندی
ابتکار امنیت جهانی چین، که از سوی شی جین‌پینگ در پاسخ به ناکارآمدی نظم امنیتی غرب‌محور مطرح شد، اکنون به یکی از ابزار‌های کلیدی پکن برای بازتعریف نقش خود در امنیت بین‌المللی بدل شده است. این ابتکار بر اصولی مانند امنیت مشترک، احترام به حاکمیت کشورها، چندجانبه‌گرایی، و حل مسالمت‌آمیز منازعات تأکید دارد و در عمل نیز از طریق میانجی‌گری موفق در تنش ایران و عربستان، تلاش برای وحدت گروه‌های فلسطینی، و مشارکت فعال در مسئله هسته‌ای ایران، خود را نشان داده است. رویکرد چین، که از مداخله‌گری نظامی پرهیز می‌کند و بر گفت‌و‌گو، بی‌طرفی و همکاری جنوب‌محور تکیه دارد، الگویی نوین برای نظم امنیتی جهانی ارائه می‌دهد؛ الگویی که به ویژه در مناطق بحرانی مانند غرب آسیا با استقبال فزاینده‌ای مواجه شده و جایگزینی کارآمد در برابر مدل‌های سنتی امنیت‌سازی غربی به‌شمار می‌رود.
