انتظارات بالا و ساختار معیوب آموزشی، عامل استرس‌های مرگبار در مدارس + راهکارهای کاهش اضطراب
به گزارش خبرنگا برنا، دانش‌آموز ۱۶ سالهای در رشته علوم انسانی، در مدرسه نمونه دولتی نیک‌شهر، پیش از آغاز امتحان، آن‌چنان دچار اضطراب شد که دقایقی بعد به‌دلیل ایست قلبی جان باخت. این در حالی است که امتحان مذکور، از امتحانات نهایی نیز نبوده است.
با توجه به چنین اتفاقاتی، می‌توان دریافت که دانش‌آموزان حتی پیش از شروع رسمی امتحانات، که از ۲۸ اردیبهشت آغاز می‌شود، تحت استرس شدیدی قرار دارند؛ استرسی که با آغاز امتحانات شدت بیشتری می‌گیرد.
در همین راستا ابراهیم سحرخیز، معاون پیشین وزارت آموزش‌وپرورش در گفت‌وگو با خبرنگار اجتماعی برنا اظهار کرد: میزان استرس دانش‌آموزان بستگی به نقش امتحانات در آینده تحصیلی آن‌ها و نیز انتظاراتی دارد که معلم، والدین و مدیر مدرسه از آن‌ها دارند.
وی با بیان اینکه بخشی از استرس طبیعی و حتی ضروری است، افزود: اگر دانش‌آموزی هیچ‌گونه هیجان یا اضطرابی نداشته باشد، انگیزه‌ای برای مطالعه نیز نخواهد داشت. وقتی دانش‌آموز امتحان را جدی نگیرد، احتمال موفقیت او کاهش می‌یابد. اما متأسفانه ساختار آموزشی ما به‌گونه‌ای اصلاح نشده است که ارزشیابی‌های تدریجی در کلاس، نقش مؤثری در نتیجه نهایی داشته باشند. در حال حاضر، سرنوشت تحصیلی دانش‌آموزان به روزهای پایانی سال و نمرات امتحانات نهایی گره خورده که معمولاً دارای ضریب بالا و تعیین‌کننده هستند.
سحرخیز با تأکید بر اینکه باید امتحانات را به سمت ارزشیابی‌های تدریجی هدایت کنیم، گفت: البته این کار مستلزم اعتماد به توانمندی معلمان و دقت در شیوه اجرای ارزشیابی است. در حال حاضر، بین ۳ تا ۵ دانش‌آموز در هر کلاس دچار فقر یادگیری هستند. ارزشیابی باید به ما هشدار دهد که کجا در فرآیند آموزش دچار مشکل شده‌ایم. بنابراین، وجود سطحی از استرس قابل انتظار است.
وی با اشاره به نگاه افراطی خانواده‌ها و جامعه به کنکور، اظهار کرد: وقتی دانشگاه رفتن را معادل موفقیت و پایان راه می‌دانیم، عملاً همه چیز را در یک آزمون خلاصه کرده‌ایم. تأثیر نمرات پایه‌های یازدهم و دوازدهم در کنکور، به‌ویژه در کنار رقابت‌های نابرابر آزمون‌های تیزهوشان و مدارس نمونه، بر سطح اضطراب دانش‌آموزان و والدین افزوده است. دانش‌آموز نگران است که اگر معدلش پایین باشد، نتواند در مدارس خاص ثبت‌نام کند و مورد سرزنش خانواده قرار گیرد.
سحرخیز ادامه داد: اگر اجازه دهیم امتحانات به روال عادی و متناسب با توانایی هر دانش‌آموز برگزار شود، و اگر خانواده‌ها و مسئولان آموزشی بپذیرند که کودکان دارای تفاوت‌های فردی هستند و قرار نیست همه در همه دروس ممتاز باشند، فشار روانی از دوش دانش‌آموزان برداشته می‌شود.
او یکی دیگر از عوامل تشدیدکننده اضطراب را هدایت تحصیلی دانست و گفت: این هدایت نباید در پایان دوره اول متوسطه آغاز شود؛ بلکه باید از دوره ابتدایی و بر اساس شناخت استعدادها و علاقه‌مندی‌های فردی انجام گیرد تا دانش‌آموز از همان ابتدا مسیر مشخصی را بشناسد و در آن مسیر اعتمادبه‌نفس پیدا کند.
این مقام پیشین آموزش‌وپرورش با اشاره به محیط برگزاری امتحانات اظهار کرد: امتحانات نهایی شرایط خاص خود را دارند و باید طبق ضوابط برگزار شوند، اما نباید فضای آزمون برای دانش‌آموز غریبه و ترسناک باشد. باید او را مطمئن کنیم که امتحان، ادامه روند یادگیری در کلاس است؛ با همان معلم، در همان فضا و با امکان جبران.
سحرخیز نقش خانواده‌ها را بسیار مهم دانست و گفت: آرامش محیط خانه، توجه والدین به وضعیت روحی فرزندان، و پرهیز از مقایسه یا فشار بیش از حد، در کاهش استرس امتحانات بسیار مؤثر است.
در ادامه محمدرضا سهیلی دکترای روانشناسی تربیتی، در گفت‌وگو با خبرنگار اجتماعی برنا اظهار کرد: اضطراب در ایام خرداد ماه با دانش آموزان همراه است . بسیاری از مدارس به‌ویژه هنرستان‌ها، امتحانات خود را آغاز کرده‌اند و امتحانات سایر پایه‌ها نیز به‌زودی با جدیت دنبال خواهد شد.
وی افزود: امیدواریم با آگاهی‌بخشی و آموزش‌های لازم، از بروز چنین اتفاقات ناگواری در آینده پیشگیری شود.استرس و اضطراب با یکدیگر تفاوت دارند؛ استرس منشأ بیرونی دارد و موجب افزایش تمرکز می‌شود و از نظر روانشناسی زمانی استرس و اضطراب را ، اختلال می دانیم که به زندگی شخص فرد آسیب وارد کند، استرس برای شروع هر فعالیتی لازم است اما وقتی شدید می شود و فرد ناخواسته بدون وجود یک عامل خارجی احساس تنش و ناراحتی دارد.
این روانشناس بیان کرد: اضطراب امتحان حالتی روانی است که فرد علی‌رغم داشتن آمادگی علمی، پیش، حین و پس از امتحان دچار ناراحتی و اضطراب شدید می‌شود. از جمله عوامل روان‌شناختی این اضطراب می‌توان به ترس از نمره پایین که این عامل توسط خانواده و هم خود فرد با افکار از نتیجه امتحان می تواند این ترس را ایجاد کند، فشارهای اجتماعی که از سوی والدین، به‌ویژه مادران ناخواسته به دانش آموزان القا می شود.
وی ادامه داد: مدرسه و فشار های معلم و مدیر و دوستان و همسالان که می توانند یک صحنه رقابت را ایجاد کنند که از عوامل استرس دانش آموز است. یکی دیگر از عوامل عدم آمادگی لازم دانش آموز باشد.
سهیلی ادامه داد: نقش معلم و نظام آموزشی همواره تعدیل کننده فشار های روانی باشد، دروسی که در دوره کارشناسی تربیت معلم، به دانشجومعلمان آموزش داده می شود، یکی از این دروس سنجش و اندازه گیری به همه معلمان شیوه‌ی صحیح نوشتن سوالات امتحانی آموزش داده می شود و سوالات امتحانی از آسان به سخن و از مطالب آموزش داده شده از سوی معلم باشد اما آنچه که رخ می دهد این است که عوامل مدرسه ما خواسته مطالبی را بگویند که موجب استرس دانش آموزان شود.
این روانشناس تصریح کرد: با توجه به شورای معلمین که در اردیبهشت ماه پیش از امتحانات برگزار شد، معمولا براساس آیین نامه امتحانات توسط مدیران تذکرات لازم داده می شود که از دادن استر س و اضطراب به دانش آموزان پرهیز شود و سوالات امتحانی براساس استاندارد ها طراحی شود.
وی عنوان کرد: بسیاری از دانش‌آموزان در ایام امتحانات با مشکلاتی مانند اختلال در تمرکز و حافظه مواجه می‌شوند. این‌ها از جمله علائم شناختی اضطراب امتحان به‌شمار می‌روند. همچنین تلقینات منفی و افکار ناکارآمد نیز در بین دانش‌آموزان شایع است.
وی افزود: متأسفانه در برخی موارد، حتی در سطح دانشگاه، مشاهده شده که برخی افراد برای کاهش اضطراب امتحان به داروهای آرام‌بخش متوسل می‌شوند. ما به هیچ عنوان توصیه نمی‌کنیم که دانش‌آموزان به چنین راه‌هایی روی بیاورند. آنچه اهمیت دارد، شناسایی به‌موقع نشانه‌های اضطراب توسط والدین است؛ این نشانه‌ها همان «چراغ قرمز»هایی هستند که باید مورد توجه قرار گیرند.
وی اظهار کرد: عصبی بودن، بی‌قراری، شکایت از عدم تمرکز و بیان مکرر اینکه «هر چقدر می‌خونم، حواسم جمع نمی‌شه» از جمله نشانه‌های قابل مشاهده هستند. خستگی و خواب‌آلودگی مداوم، تحریک‌پذیری بالا، زود عصبانی شدن، پرخاشگری – به‌ویژه در کودکان دبستانی – نیز در این ایام افزایش می‌یابد. این رفتارها اگر مدیریت نشوند، ممکن است تا بزرگسالی و حتی دانشگاه نیز ادامه پیدا کنند.
وی افزود: مشکلات جسمانی مانند دردهای معده، مشکلات گوارشی، تبخال، افت فشار، ریزش موی سکه‌ای، تعریق زیاد کف دست، سردردهای مکررو در موارد شدیدتر، احساس ترس و حملات پانیک نیز می‌تواند ناشی از اضطراب امتحان باشد. این علائم به والدین کمک می‌کند تا اضطراب فرزندشان را شناسایی کرده و به‌موقع برای آن چاره‌اندیشی کنند.
راهکارهای کاهش اضطراب
وی در ادامه اظهار کرد: اگر بخواهیم به راهکارها و توصیه‌های عملی به والدین بپردازیم، باید عنوانی مانند «راهکارهای کاهش اضطراب امتحان برای والدین» را در نظر بگیریم. ما به عنوان والدین آگاه،بهترین روانشناس برای فرزند خود هستند؛ چرا که شناخت کاملی از ویژگی‌ها و خلق‌وخو و نیازهای فرزند خود دارند. یکی از مهم‌ترین و در دسترس‌ترین روش‌ها، ایجاد احساس آرامش و امنیت در دانش‌آموز است. جملاتی مانند «فرزندم، این روزها هم می‌گذرد، امتحان تمام می‌شود، مهم تلاش توست» می‌تواند کمک شایانی به کاهش اضطراب فرزند کند.
وی تأکید کرد: ایجاد خاطرات خوش از ایام امتحانات، از اهمیت بسیاری برخوردار است. بسیاری از بزرگسالان از اضطراب‌های بی‌مورد خود در دوران تحصیل گلایه می‌کنند و ای‌کاش‌هایی دارند که کاش کمتر به نتیجه فکر می‌کردند و بیشتر روی تلاش خود تمرکز می‌کردند.
وی در پایان گفت: یکی از مهم‌ترین آموزش‌هایی که می‌توان از سالهای ابتدایی زندگی کودک آغاز کرد، آموزش تنظیم هیجانات است که در روانشناسی از آن با عنوان Emotional Regulation Training یاد می‌شود. این آموزش‌ها از دوران پیش‌دبستانی و دبستان قابل اجراست و شامل شناسایی و بیان هیجانات و احساسات توسط کودک و یادگیری مهارت‌های مقابله‌ای مناسب برای موقعیت‌های استرس‌زا است.
وی در ادامه درباره راهکارهای عملی آموزش تنظیم هیجانات توضیح داد: نخستین و پایه‌ای‌ترین مرحله در تنظیم هیجانات، شناسایی احساس و نام‌گذاری آن است. به‌ویژه در سنین پایین، والدین باید به فرزند خود بیاموزند که احساسات خود را شناسایی و بیان کنند. مثلاً وقتی کودکی احساس ناراحتی دارد، به جای پنهان‌کردن یا سرکوب آن، بتواند بگوید: «من الان احساس نگرانی دارم». این نام‌گذاری باعث می‌شود کودک بتواند بهتر احساسات خود را درک و مدیریت کند.
سهیلی افزود: البته اجرای تکنیک‌های تخصصی تنظیم هیجان باید زیر نظر روانشناس یا متخصص انجام شود. برخی والدین ممکن است به‌صورت سرخود از روش‌هایی استفاده کنند که بدون آگاهی لازم، نتیجه معکوس خواهد داشت و به جای کاهش اضطراب، به فرزند آسیب می‌زند.
این متخصص ادامه داد: یکی از تکنیک‌های مؤثر، مدل‌سازی رفتاری است. در این روش، والدین با رفتارهای خود شیوه صحیح مواجهه با استرس را به فرزندان نشان می‌دهند. برای مثال، انجام فعالیت‌های ورزشی ، داشتن تغذیه سالم در ایام امتحانات، تمرین تکنیک‌های آرام‌سازی مانند تنفس دیافراگمی، همگی نمونه‌هایی از مدل‌سازی سالم هستند. اگر والدین خودشان هنگام اضطراب، از راهکارهای منطقی و مؤثر استفاده کنند، کودک نیز یاد می‌گیرد که در مواجهه با فشارها چگونه رفتار کند.
وی افزود: برنامه‌ریزی منظم برای مطالعه و اوقات فراغت نیز بخشی از این مدل‌سازی است. والدین باید به فرزندانشان کمک کنند تا میان زمان مطالعه، استراحت و تفریح تعادل ایجاد کنند؛ چرا که این تعادل نقش مهمی در کاهش اضطراب دارد.
این روانشناس بر اهمیت آموزش تصویرسازی ذهنی تأکید کرد و گفت: از سنین پایین می‌توان به کودکان آموزش داد که صحنه امتحان را در ذهن خود تصور کنند. برای مثال، تصور کنند در جلسه امتحان نشسته‌اند، برگه امتحانی را لمس می‌کنند، به سفیدی کاغذ نگاه می‌کنند و سؤالات را می‌خوانند. این تمرین نوعی تکنیک ذهن‌آگاهی (مایندفولنس) است که به تمرکز بیشتر و کاهش تنش کمک می‌کند.
سهیلی درباره تنفس دیافراگمی نیز گفت: این تمرین بسیار ساده و در عین حال مؤثر است. در بزرگسالان، معمولاً به روش ۴-۷-۸ توصیه می‌شود؛ یعنی ۴ ثانیه دم، ۷ ثانیه نگه‌داشتن نفس و ۸ ثانیه بازدم از راه دهان. در کودکان، این عدد باید به شکل ساده‌تر ۳-۴-۵ اجرا شود.
وی درباره تأثیر استرس بر عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان گفت: آنچه باید مورد توجه والدین قرار گیرد، تناسب میان انتظارات آنان و توان واقعی فرزندشان است. اگر والدین انتظارات غیرواقع‌بینانه داشته باشند و فشار زیادی وارد کنند، نه‌تنها اضطراب کودک را افزایش می‌دهند، بلکه عملکرد تحصیلی او را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. پژوهش‌های روانشناسی نشان داده‌اند که اضطراب بالا موجب اختلال در حافظه، تمرکز و یادگیری می‌شود. بنابراین تأکید بر تلاش و پیشرفت، به جای نمره و نتیجه، باید اولویت خانواده‌ها در دوران امتحانات باشد.
سهیلی با تأکید بر نقش والدین در مدیریت هیجانات امتحانی گفت: والدین باید کمک کنند تا فرزندشان یک برنامه مطالعاتی منظم و متعادل داشته باشد که در آن، زمان‌های کوتاه استراحت میان دوره‌های مطالعه گنجانده شده باشد. این استراحت‌های کوتاه باعث بازیابی تمرکز، کاهش خستگی ذهنی و افزایش بازدهی مطالعه می‌شود.
وی افزود: یکی از مهم‌ترین عوامل محافظت از سلامت روان فرزندان در ایام امتحانات، تقویت عزت‌نفس آن‌هاست. والدین باید از استفاده از کلماتی که موجب آسیب به عزت‌نفس کودک می‌شود، پرهیز کنند. برای تقویت عزت‌نفس راهکارهای متعددی وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها استفاده از تشویق‌های مثبت (پازیتیف ری‌اینفورمنت) است. تأکید بر نقاط قوت و توانمندی‌های فرزند، بازخورد مثبت به تلاش‌های او و پرهیز از تحقیر، سرزنش یا برچسب‌زنی به‌دلیل نمره یا عملکرد، می‌تواند اثرات بسیار مثبتی در رشد شخصیتی و ذهنی کودک داشته باشد.
این روانشناس ادامه داد: والدین باید به یاد داشته باشند که امتحان تنها میزان یادگیری را می‌سنجد و این یادگیری ممکن است در طول زمان کاهش یابد. همان‌طور که بزرگ‌ترها نیز بسیاری از آموخته‌های خود را فراموش می‌کنند، کودکان هم در معرض منحنی فراموشی هستند. بنابراین، نباید امتحان را به‌عنوان تهدید یا معیار ارزش‌گذاری شخصیت کودک تلقی کرد.
سهیلی همچنین بر نقش نظام آموزشی در کاهش استرس امتحانات تأکید کرد و گفت: مدارس، مشاوران، معلمان، معاونین و سیاست‌گذاران آموزشی نیز نقش مهمی در این زمینه دارند. در ایام امتحانات نباید فضایی ایجاد شود که دانش‌آموز احساس کند در معرض تنبیه یا تهدید است. این روزها نیز بخشی از سال تحصیلی هستند و تنها تفاوت آن‌ها در انجام ارزشیابی از یادگیری‌های قبلی دانش‌آموزان است. نباید فرایند امتحان را به تجربه‌ای پرتنش و نگران‌کننده تبدیل کرد.
فاطمه شهرابی
انتهای پیام/
