100 سالگی سربازی اجباری در ایران؛ حکومت و جهان و ایران و نسل‌ها عوض شدند و این قانون نه!
عصر ایران؛ مجتبی خانیان- در تاریخ ۱۶ خرداد ۱۳۰۴، قانونی ۳۶ ماده‌ای با عنوان «قانون خدمت نظام اجباری» در نشست ۱۷۸ دوره پنجم مجلس شورای ملی تصویب شد که نقطه عطفی در تاریخ نظام وظیفه ایران به شمار می‌آید.
این قانون مسیر خدمت سربازی اجباری را به شکل رسمی در کشور نهادینه کرد. از آن زمان تاکنون، این نظام با وجود تغییرات سیاسی و اجتماعی متعدد به شکل سنتی و اغلب بدون اصلاحات بنیادین ادامه یافته است. در این مقاله به بررسی انتقادی نظام خدمت سربازی اجباری در ایران و پیامدهای آن می‌پردازیم.
معایب و پیامدهای اجتماعی خدمت سربازی اجباری
خدمت سربازی اجباری به دلایل متعددی با انتقادات جدی مواجه است. از مهم‌ترین این دلایل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ایجاد وقفه در مسیر تحصیلی و شغلی جوانان: مدت زمان خدمت سربازی برای بسیاری از جوانان به معنای توقف چندساله در تحصیل یا اشتغال است که پیامدهای منفی بلندمدتی بر آینده شغلی و اقتصادی آن‌ها دارد.
آسیب‌های روانی و اجتماعی: گزارش‌های متعدد حاکی از وقوع مواردی از خودکشی و مشکلات روانی در میان سربازان است. فشارهای روانی ناشی از شرایط سخت خدمت، دوری از خانواده و آینده نامعلوم باعث بروز آسیب‌های جدی می‌شود.
ناکارآمدی نیروی انسانی: نیروهای نظامی و انتظامی به تخصص و مهارت‌های حرفه‌ای نیاز دارند، اما خدمت اجباری این فرصت را از سربازان می‌گیرد و نیروی کار موقتی و کم‌تخصص را به کار می‌گیرد که نمی‌تواند کارایی لازم را برای چنین نهادهایی فراهم آورد.
نابرابری و رانت در تخصیص فرصت‌های خدمت: در برخی بخش‌های نظامی و سپاه، امکان گذراندن خدمت در شرایط ساده‌تر و حتی اداری برای عده‌ای با استفاده از رانت و آشنایی فراهم می‌شود. این موضوع باعث خدشه به عدالت اجتماعی شده و احساس تبعیض را در بین سربازان افزایش می‌دهد.
تناقض در نگرش نظام جمهوری اسلامی: نکته جالب و قابل تأمل این است که نظام جمهوری اسلامی، به‌طور کلی اقدامات دوران رضاخان را نقد و نفی می‌کند، اما در مورد نظام خدمت سربازی اجباری، همان روش و ساختار رضاخان را با کمترین تغییر ادامه می‌دهد. این تناقض نگرش، موضوعی است که جای بررسی و واکاوی عمیق‌تر دارد.
چالش‌های ساختاری و عملکردی در نظام خدمت سربازی
نظام خدمت سربازی اجباری به‌عنوان یک نهاد پیچیده، با چالش‌های فراوانی روبروست. این چالش‌ها از ساختار اداری گرفته تا نگرش عمومی درباره آن را دربر می‌گیرد. از نظر جامعه‌شناسی، این نظام باعث ایجاد فاصله میان نسل جوان و نهادهای حاکمیتی می‌شود و موجب کاهش اعتماد اجتماعی می‌گردد. از سوی دیگر، فرهنگ سربازی اجباری به‌ندرت توانسته حس مسئولیت‌پذیری و تعهد را به شکل پایدار در میان سربازان ایجاد کند و اغلب این دوره صرفاً به عنوان یک الزام و بار اضافی دیده می‌شود.
از منظر اقتصادی نیز، هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم خدمت سربازی قابل توجه است. با توجه به فرصت‌های شغلی از دست رفته و تأخیر در ورود جوانان به بازار کار، این نظام تأثیر منفی بر رشد اقتصادی و بهره‌وری نیروی کار دارد.
لزوم تغییر و حذف نظام خدمت سربازی اجباری
در نهایت، با توجه به مشکلات ساختاری، اجتماعی و انسانی که نظام خدمت سربازی اجباری در ایران ایجاد کرده است، باید تأکید کرد که ادامه این نظام در شرایط امروز کشور دیگر منطقی و کارآمد نیست. به جای ادامه دادن به مدلی که باعث وقفه در زندگی جوانان، ایجاد نابرابری و فشارهای روانی گسترده می‌شود، لازم است نظام خدمت سربازی به طور کامل حذف گردد.
تأمین نیروی انسانی مورد نیاز نهادهای نظامی، انتظامی و امنیتی باید همانند سایر دستگاه‌های حرفه‌ای و تخصصی از طریق استخدام گزینشی و آموزش تخصصی صورت پذیرد. این شیوه نه تنها به افزایش کارآمدی و تخصصی شدن نیروها کمک می‌کند، بلکه زمینه‌ساز عدالت اجتماعی و شفافیت در جذب و به‌کارگیری افراد خواهد بود. علاوه بر این، حذف خدمت اجباری می‌تواند به کاهش آسیب‌های روانی، اجتماعی و اقتصادی ناشی از این نظام منجر شود و امکان تمرکز جوانان بر تحصیل، اشتغال و فعالیت‌های سازنده را فراهم آورد.
در شرایطی که جهان به سمت تخصصی‌تر شدن نیروهای امنیتی و دفاعی حرکت می‌کند، تداوم نظام خدمت سربازی اجباری نه تنها از نظر عملی منسوخ شده بلکه مغایر با اصول عدالت و توسعه پایدار است. به همین دلیل، بازنگری اساسی و حذف این سیستم در دستور کار سیاستگذاران و تصمیم‌گیرندگان باید قرار گیرد تا بتوان ایران را به سمت ساختاری مدرن، کارآمد و عادلانه در زمینه امنیت و دفاع پیش برد.
---------------------
* عصر ایران: موردی که می‌توان بر نوشتۀ آقای خانیان افزود مثال علیرضا بیرانوند دروازه بان تیم فوتبال تراکتور و تیم ملی فوتبال است که برای آن که سربازی نرود یک تنه نظام آموزش عالی را لوث کرده و در حالی مدعی مدرک فوق لیسانس و شرکت در آزمون دکتری شد که هر قدر در مهار توپ مهارت دارد ( و این یکی را هم به گواه بازی آخر از دست داده!) اما بعید است از نوشتن چهار سطر بدون غلط برآید و به جای آن که قانونی تصویب کنند که بازیکنی در این رده ملی را از سربازی معاف و مرخص کنند آموزش عالی و علم را به سُخره گرفته‌اند و قطعا یکی از دلایل افت علمی دانشگاه‌های ایران نگاه به آن به مثابه مفری ولو موقت از خدمت سربازی یا انجام آسان‌تر آن به استناد مدرک است!
