علوم دریایی و اقیانوس‌شناسی از میان شاخه‌های مختلف علوم، دارای جایگاه ویژه‌ای در دنیای امروز هستند زیرا محیط‌های دریایی و اقیانوسی با پوشش ۷۱ درصد از پهنه کره زمین و قابلیتهای صنعتی، اقتصادی، علمی و فناوری توجه بسیاری از متخصصان و سیاستگذاران را به خود جلب کرده‌اند. بر اساس تعاریف مصطلح علوم دریایی، کشورهایی که بر سواحل دریاها و اقیانوس‌تسلط دارند، دریایی محسوب شده که ایران نیز با دارا بودن بیش از ۲۷۰۰ کیلومتر خط ساحلی، تسلط برای سواحل شمال خلیج فارس و تنگه راهبردی هرمز، کشوری دریایی است.
پهنه آبی خلیج فارس در امتداد دریای عمان و در میان ایران و شبه جزیره عربستان قرار دارد که کشورهای ایران، عمان، عراق، عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین را در مجاورت خود دارد و پس از خلیج مکزیک و خلیج هودسن سومین خلیج بزرگ جهان به شمار می‌آید. جزایر مهم آن عبارتند از: خارک، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک، کیش، قشم و لاوان که تمامی آنها به ایران تعلق دارد.
خلیج فارس اگرچه از نظر لغوی نامی برای پهنه آبی جنوب ایران است اما در واقع دربردارنده هویت تاریخی و فرهنگی ایران است که ریشه در تاریخ دور و دراز کشورمان دارد. از ابتدای تاریخ مکتوب هر جا نامی از این پهنه آبی برده شده است در زبان فارسی و عربی با نام‌های خلیج فارس، بحر فارس، بحر عجم و خلیج ایران معرفی شده و قدمت نام خلیج فارس چندان دیرینه است که عده‌ای معتقدند: «خلیج فارس گهواره تمدن عالم یا خاستگاه نوع بشر است».
خلیج فارس و مترادف‌های آن در سایر زبانها، اصیل‌ترین نام و نامی بر جای مانده از کهن‌ترین منابع، که از سده‌های پیش از میلاد به طور مستمر در همه زبانها و ادبیات جهانی استفاده شده است و با پارس، فارس، ایران و عجم گره خورده است با مراجعه به کتاب مجموعه عهد نامه های تاریخی ایران مشخص می‌شود که نام خلیج فارس حداقل در ۳۰ عهدنامه تاریخی از هزاره اول و دوم میلادی تا نیم قرن قبل به‌کار رفته است.
از جمله این عهدنامه‌ها، قرارداد ۱۶۲۲ میلادی میان شاه عباس و نماینده کمپانی هند شرقی، فرمان کریمخان زند درباره اعطای اختیارات به ویلیام اندروپرایس، عهدنامه ۱۸۰۹ میلادی که بریتانیا حاکمیت ایران را بر کل خلیج فارس به رسمیت شناخت، عهدنامه ۱۲ ماده‌ای دولت ایران و سرگوراوزلی (سفیر انگلیس)، معاهده ۱۸۸۲میلادی در خصوص منع تجارت برده، و عهدنامه ایران و فرانسه ۱۸۰۸میلادی درکتاب حدود العالم به‌عنوان قدیمی‌ترین کتاب جغرافیا به زبان فارسی که حدود هزار سال قبل تالیف شده آمده است: « خلیج پارس از حد پارس برگیرد، با پهنای اندک تا به حدود سند.» می‌توان گفت از هنگامی که بشر تاریخ نویسی را آغاز کرد دریای جداکننده فلات ایران از شبه جزیره عربستان را « دریای فارس» یا «خلیج‌فارس» نامیده اند و در هیچ‌یک از ادوار تاریخی نام دیگری به آن نهاده نشده است.
به منظور حفظ منافع ملی و جلوگیری از تحریف نام این پیکره آبی، لازم است تصویری کلان و جامع از وضعیت تولیدات علمی مربوط به هر دو کلیدواژه ارائه گردد. مقایسه تولیدات علمی مرتبط با دو کلیدواژه، خط سیر متون علمی مربوط به هر دو کلیدواژه را روشن می‌سازد و امکان برنامه‌ریزی علمی و راهبردی و به تبع آن اقتدار علمی و سیاسی برای حفظ نام خلیج فارس را فراهم می‌آورد.
علاوه بر این، سازمان ملل متحد تا به حال ۲بار نام تاریخی و اصیل این آبراه را «خلیج‌فارس» اعلام کرده است. سازمان ملل، خلیج‌فارس را نامی تازه می‌داند که از آغاز قرن بیستم جانشین نام کهن دریای پارس شده و بیش از دریای فارس مورد استفاده قرار گرفته است. دبیرخانه سازمان ملل در سندی مورخ ۵ مارس سال ۱۹۷۱ و در بیانیه‌ای به تاریخ دهم آگوست ۱۹۸۴ که به امضای ۲۲ کشور عربی نیز رسیده است، منطقه آبی بین ایران از سمت شمال و خاور و تعدادی از کشورهای عربی از سوی جنوب و باختر را خلیج فارس نامیده است. این دبیرخانه همچنین بابت اشتباهاتی که سازمان ملل در برخی اسناد در به کار بردن نام خلیج‌فارس مرتکب شده، عذرخواهی کرده آن را اشتباه سهوی دانسته (سند ۲۶ ژوئن ۱۹۹۱ میلادی در سازمان ملل) و از کارگزاران سازمان خواسته است که همواره این موضع ایران را در نظر داشته باشند. ضمن اینکه کنفرانس سالانه سازمان ملل درباره هماهنگی در مورد نام‌های جغرافیایی نیز هر سال بر نام خلیج‌فارس تأکید کرده است.
گرچه این پیکره آبی در همه متون تاریخی و جغرافیایی، خلیج فارس و بحر فارس نامیده شده است با این حال، این نامگذاری از دهه ۱۳۳۰ خورشیدی از سوی برخی از ملی‌گرایان عرب مورد چالش واقع شده است و بسیاری از متخصصان به خصوص در مکاتبات رسمی و متون علمی از جمله مقالات و کتب به ذکر نام خلیج ع ر ب ی به‌جای نام خلیج فارس پرداخته‌اند.
با توجه به پیشینه متقن در خصوص نام خلیج فارس و تغییر دیدگاه‌های سیاسی در کشورهای حاشیه خلیج فارس و دیگر کشورهای اروپایی و آمریکایی و تعصب و پافشاری بر تحریف نام این حوضه آبی، در پایگاه‌های علمی رسمی همچون وب‌آوساینس و اسکوپوس در کنار جستجوی کلیدواژه خلیج فارس می‌توان به ازدیاد نتایج جستجو برای کلیدواژه خلیج ع ر ب ی نیز پی برد.
در سال ۲۰۲۰ بیشترین مدارک علمی با ذکر نام جعلی خلیج ع ر ب ی منتشر شده‌اند
در وبگاه وب‌آوساینس به ترتیب ۷۲۳۵ و ۳۵۲۰ مدرک علمی نمایه شده‌اند. زبان غالب برای انتشارات دو حوزه، زبان انگلیسی بوده و بخش اعظم تولیدات در قالب مقاله پژوهشی و مروری منتشر شده‌اند. روند رشد تولیدات علمی در سال‌های مختلف، متفاوت بوده ولی روی هم رفته، رشد آنها در بازه مورد مطالعه سیر صعودی داشته است. تحلیل‌های توصیفی نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۱ بیشترین مستندات در ارتباط با کلیدواژه خلیج فارس و در سال ۲۰۲۰ بیشترین مدارک علمی با ذکر نام جعلی خلیج ع ر ب ی منتشر شده‌اند.
بر اساس تفکیک موضوعی، توزیع موضوعی برون‌دادهای علمی با کلیدواژه جعلی خلیج ع ر ب ی از خلیج فارس بیشتر است و در هر دو حوزه موضوعی، دامنه موضوعی Environmental Science Ecology بیشترین تعداد مدارک علمی را به خود اختصاص داد.
بررسی در سطح همکاری مؤسسات آموزشی و پژوهشی بیانگر آن بود که در ارتباط با خلیج فارس؛ دانشگاه آزاد اسلامی و در ارتباط با کلیدواژه جعلی خلیج ع ر ب ی، دانشگاه کویت در صدر قرار دارند. دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی و پژوهشی کشورهای حاشیه این پیکره آبی برترین مراکز در نشر مستندات علمی بوده‌اند. ارزیابی مشارکت علمی پژوهشگران حاکی از این بود که ۷۵ درصد کل تولیدات علمی خلیج فارس و ۷۹ درصد کل تولیدات نام جعلی خلیج ع ر ب ی به صورت مشارکتی تدوین شده‌اند.
در خصوص ذکر کلیدواژه جعلی باید یادآور شد که نه تنها کشورهای حاشیه خلیج فارس به خصوص کشورهای عضو شورای حکام خلیج فارس تمایل به انتشار مقالات علمی با کلیدواژه خلیج ع ر ب ی کرده‌اند.
وضعیت استنادی تولیدات علمی آشکار ساخت که هفت هزار و ۲۳۵سند حاوی کلیدواژه خلیج فارس ۱۳۲ هزار و ۸۸۵ استناد با شاخص هِرش ۱۲۹ در سال ۲۰۲۱ بیشترین استناد را به خود اختصاص داده‌اند در حالی‌که سه هزار و ۵۲۰ سند مربوط به نام جعلی خلیج ع ر ب ی ۷۲هزار و ۲۰۴ استناد دریافت کرده‌اند که با شاخص هِرش ۹۵ در سال ۲۰۲۰ بیشترین استنادات را دریافت کرده‌اند.
از مجموع داده‌ها و نتایج استخراج شده از آنها می‌توان دریافت که با وجود اینکه تعداد اسناد علمی نمایه شده در پایگاه وب‌آوساینس با کلیدواژه خلیج فارس تقرییا ۲ برابر مدارکی است که با کلیدواژه جعلی خلیج ع ر ب ی تولید شده‌اند ولی روند رشد، سطح مشارکت در بین پژوهشگران و مراکز آموزشی و پژوهشی و همچنین کشورها، میزان تأثیرگذاری نویسندگان و حتی استنادات و شاخص هرش در رابطه با کلیدواژه خلیج فارس گویای این حقیقت است که باید گام‌هایی اساسی جهت حفظ این نام اصیل برداشت.
البته ازدیاد نتایج در خصوص کلیدواژه جعلی خلیج ع ر ب ی با استناد به منابع متقن و معتبر نمی‌تواند محق بودن ادعای برخی از مدعیان دروغین در خصوص این نام جعلی را نشان دهد.
در خصوص صیانت از نام خلیج فارس باید پیشنهاد کرد که در سطح کلان، برنامه‌های جامعی برای ارتقای نفوذ علمی پژوهشگران و برقراری ارتباط با پژوهشگرانی از دیگر کشورها تدوین گردد. پرداختن به کمیت و کیفیت تولیدات علمی مربوط به این پهنه آبی باید به موازات هم صورت گیرد. بسترهای لازم جهت انتشار نشریات داخلی و اهتمام در خصوص نمایه‌سازی آنها در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی صورت گیرد. نهادهای ذیربط با برگزاری سمینارها، کنفرانس‌ها و همایش‌های بین‌المللی در تمامی شاخه‌های علوم مربوط به حوزه موضوعی خلیج فارس و انتشار مقالات ارائه شده در این رویدادهای علمی در قالب شماره‌های ویژه به ازدیاد مستندات علمی با عنوان خلیج فارس کمک کنند.
*معاون پژوهشی و اموزشی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی
