این محله‌ی تهران، بهروز وثوقی را به عرش رساند

برترین‌ها: تهران، این شهر تو در تو و عجیب، بیرون آمده از دل تاریخِ حادثه و جنگ و تغییر، شهری در فراز و نشیب و سختی‌کشیده. تهرانِ دیروز در دلِ دروازه‌ها و گذرها، تا تهرانی که امروز می‌شناسیم. شهری که امروز می‌شناسیم با محله‌ها و گذرهای قدیمی‌اش معنا پیدا می‌کند اما شهرها در دل تاریخ با حوادث و جنگ‌ها دستخوش تغییر می‌شوند. در واقع بعد از حمله مغول‌ها، شهر تاریخی ری رو به نابودی می‌رود و مردم دسته دسته راهی تهران می‌شوند، تهرانی که قبل از گسترش و پایتخت شدن، روستایی مابین چهار امامزاده بوده است.

در این مطلب به سراغ "گذر امام‌زاده یحیی" می‌رویم. گذری که از دل تاریخ و تخریب تا حادثه و مشروطه، تا روزگار مسعود کیمیایی و قیصر و کریم آب‌منگُل را در دل خود جا داده. با ما همراه باشید.

ماجرای تبدیل شدن تهران به شهر

تبدیل شدن تهران به شهر از دوره صفویه شروع شد. زمانی که شاه طهماسب دور تا دور روستای تهران رو حصار کشید و این کار باعث شد تا کم‌کم تهران سر و شکل بهتری پیدا کند و در قامت یک شهر در پهنه جغرافیایی ایران خودنمایی کند. حدود حصار صفوی از شمال به خیابان امیرکبیر، از شرق به خیابان ری، از جنوب به خیابان مولوی و از غرب به خیابان وحدت اسلامی بوده و چهار دروازه اصلی یعنی شمیران، قزوین، شاه عبدالعظیم و دولاب بوده اما آن چیزی که ما از شکل‌گیری و ساختار محلات قدیمی تهران امروز می‌دانیم بیشتر به عهد قاجار برمی‌گردد؛ یعنی زمانی که آقامحمدخان قاجار، اولین شاه قجری تهران را به عنوان پایتخت حکومت خودش انتخاب می‌کند.

دوره ناصری، زمان شکوفایی تهران است. حضور سفیران کشورهای مختلف، تاسیس دارالفنون، بازگشت دانش آموختگان ایرانی از اروپا و همچنین سفرهای متعد ناصرالدین شاه به اروپا باعث شد تا تهران نسبت به قبل پیشرفت بیشتری پیدا کند. شاهِ فرنگ‌رفته، حصار قدیمی دور تا دور شهر را از بین می‌برد و حصار ناصری را بر مبنای الگوی شهری پاریس می‌سازد و نام دارالخلافه ناصری را برای آن انتخاب می‌کند.

محدوده حصار ناصری از این قرار است: از شمال به خیابان انقلاب، از شرق به خیابان ۱۷ شهریور، از جنوب به خیابان شوش و از غرب به خیابان کارگر جنوبی. به واسطه علم نقشه‌نگاری که در همین دوره ناصری رونق پیدا کرده ما امروزه شناخت خوبی نسبت به محلات تهران داریم. در نقشه‌ی موسیو کرشیش در سال ۱۲۳۷ شمسی، پنج محله در تهران نام‌گذاری شده: "عودلاجان"، "سنگلج"،"بازار"، "ارگ" و "چاله‌میدان". گذر امام‌زاده یحیی در اصل قسمتی از محله‌ی چاله‌میدان است اما بخشی از آن را در محله‌ی عودلاجان می‌دانند. حدود این محله از شرق تا خیابان ری و از جنوب تا خیابان ۱۵ خرداد و از غرب به محله‌ی یهودی‌ها و از شمال به میدان باغ پسته‌بک می‌رسد.

گذر امامزاده یحیی کجاست؟

*(روایات به زبان محاوره منتشر شده است.)

وحید شهاب، تهران‌شناس می‌گوید: گذر امامزاده یحیی تو نقشه‌های جدید شهری به نام کوچه یحیی مشخص شده که نام خودش رو از یکی از کهن‌ترین زیارتگاه‌های مردم تهران گرفته، زیارتگاهی که روی قدیمی‌ترین نقشه‌های تهران یعنی دوره محمدشاه و ناصرالدین‌شاه هم مشخص شده. درواقع می‌شه گفت که سکونت در این محله همپای تاریخ تهرانه و نشونه‌ش هم همون چنار ۹۰۰ساله داخل امامزاده است. هرچند که توی خیابون‌کشی‌های دوره پهلوی اول، حدود جنوبی این گذر با تغییرات مواجه شده اما خوشبختانه اون هویت و شاکله اصلیش رو از دست نداده. سال ۸۴ در اثر برخی تحولات، میراث فرهنگی تصمیم می‌گیره که محله عودلاجان رو در فهرست آثار ملی ثبت کنه. برای اینکه حدود محله مشخص‌تر باشه مابین خیابون ری و ناصرخسرو و امیرکبیر و ۱۵ خرداد رو در نظر می‌گیرن و اینطوری میشه که گذر امامزاده یحیی که در اصل قسمتی از محله چاله‌میدون بوده میفته تو رود محله عودلاجان و ثبت ملی می‌شه.

تاریخچه بنای اولیه بقعه امامزاده یحیی

شهاب درباره تاریخچه بنای امامزاده روایت می‌کند: بنای اولیه بقعه برای دوره مغول هست و از خشت خام ساخته شده ولی تو دوره‌های مختلف مرمت شده و آخرین بار تو دوره قاجاره. یه صندوقچه خیلی زیبا منبت‌کاری روی مزار هست که برای سال ۸۹۵ هجریه. تو دوره پهلوی اول وقتی شهر گسترش پیدا میکنه این بقعه و قبرستون دورش می‌افتند توی مرکز شهر. شستشوی اموات و دفن اونا باعث میشه که یه سری بیماری واگیردار تو شهر شایع بشه و حکومت مجبور میشه زمین امامزاده رو هموار بکنه و بقعش رو خراب بکنه این اتفاق باعث میشه که مردم محلی و مذهبی ناراحت بشن و روحانیون بیان یه سری نامه به وزارت معارف بنویسن.

اسکندر مختاری در این باره می‌گوید: به هر دلیلی که خراب میشه، مورد اعتراض اهالی محل، طلاب، اداره باستان‌شناسی و انجمن آثار ملی قرار می‌گیره. از فحوای سخنان بعدی معلوم میشه که اینا معترضن به تخریب اینجا. برای همین دکتر عیسی صدیق که وزیر فرهنگ و اوقاف بوده به این کار حساسیت نشون میده. خود مرحوم دکتر صدیق خونشون تو محله پامنار بود یعنی خودشم اهل این محل بود نو اراحت بود از اینکه یه امامزاده‌ای خراب شده و ایشونم وزیره. بنابراین می‌خواد که این اتفاق صورت بگیره و اینجا بازسازی بشه ولی تو گزارشی که مرحوم مصطفی در روزنامه اطلاعات ماهانه داده از مرحوم محمد علی فروغی که اون موقع نخست وزیر هم بوده تشکر کرده که انگار او میخواسته که این اتفاق بیفته.

آرش صابری: مرحوم عیسی صدیق توی کتاب خاطرات خودش به عنوان "یادگار عمر" یه خاطره خیلی جالب درباره امامزاده یحیی داره. خاطره برمی‌گرده ۱۳۱۸ زمانی که اطراف بقعه امامزاده یحیی گورستان خیلی بزرگ وجود این گورستان توی مرکز شهر یه سری بیماری‌هایی رو به همراه داره که وزارت فرهنگ اون زمان تصمیم میگیره برای مقابله با این بیماری‌ها بیاد اون گورستان رو از بین ببره تو این گیرودار گویا بقعه هم از بین میره جای اون یک محل ورزشی ایجاد میشه و در واقع از بین رفتن بقعه یه سری اعتراضات رو بین مردم محلی به همراه داره. اعتراضاتی که نهایتاً منجر به این میشه که وزارت فرهنگ به "آندره گدار" دستور میده که بقعه امامزاده یحیی رو به همون سبک و سیاق سابقش توی همون محل بسازه.

مهم‌ترین مکان‌ها در این گذر

اسکندر مختاری: میرزاکاظم مستوفی، خونش تقریبا سمت غرب محوطه امامزاده قرار گرفته. میرزا کاظم مستوفی همون کسی‌ست که مسجد و مدرسه کاظمیه رو در کنار خیابون ری از ایشون داریم. آدمای دیگه معروف این محل، استاد ابوالحسن معمارباشی است که یک مدرسه اونجا ساخته که این مدرسه هم از آثار تاریخی شهر تهران است. استاد ابوالحسن معمارباشی بیشتر ساختمان‌های دوره ناصرالدین شاه رو در کاخ گلستان را ساخته. ظاهرا که ایشون رئیس اداره بناخانه بوده و معمارباشی بوده یا سرمعمار کاخ‌های سلطنتی بوده. خانه آیت الله سرخه‌ای، خانه آیت الله لواسانی، تکیه ابوالقاسم شیرازی که بنظر میرسه بخشیش به صورت خونه‌ای کوچک در پایین پارک کنار سرای کاظمی باقی مونده و به اعتقاد بیشتر کارشناسان این خونه قدیمی‌ترین خونه تهرانه.

گذر امامزاده یحیی در سینما

گذر امامزاده یحیی به عنوان لوکیشن در آثار سینمایی زیادی دیده شده اما برای نسل‌های قدیمی و قسمت جدید نام امامزاده یحیی با یک فیلم گره خورده؛ فیلم قیصر. مسعود کیمیایی کودکی خودش رو توی این محله گذرونده و زندگی و رفاقتش با اسفندیار منفرد زاده و فرامرز غریبیان به "کوچه دردار" یعنی بالای میدان باغ پسته بک گره خورده.

مسعود کیمیایی تعریف می‌کند: دو-سه سالگی اومدیم کوچه سید ابراهیم، پدرم اونجا خونه خرید، دیگه بعد از اونجا باز آمدیم کوچه دردار، ته کوچه دردار که اونجا با اسفند (منفردزاده) رفیق شدم.

منفردزاده هم درباره رفاقت با کیمیایی می‌گوید: بله دبیرستان هم با هم بودیم ولی محلی که با هم زندگی کردیم از ۱۰-۱۱ سالگی با هم تو یک محل و توی یک کوچه بزرگ شدیم.

کیمیایی بخش زیادی از فیلم قیصر رو در امامزاده یحیی فیلمبرداری کرد؛ از جلوی امامزاده تا قهوه‌خونه معروفی که برای ما مونولوگ معروف بهمن مفید رو به یادگار گذاشت و امروز به مغازه تهیه غذا تبدیل شده؛ تا قصابی فرمون کلاه مخملی و در نهایت "حمام نواب" که در واقع بعد از میدان پسته‌بک و در محله عودلاجان محسوب می‌شد.

امروز از این گذر یک جسم نیمه‌جان و بی‌روح به جای مانده؛ محله‌ای که در طول تاریخ نیست شد اما همچنان خودش را حفظ کرده. در چند وقت گذشته خبری از طرح توسعه گذر امامزاده یحیی و تغییراتی در این محله است که نگرانی اهالی این محل و مندان حوزه شهری رو بیشتر کرده و امیدواریم آسیبی به این محله تاریخی وارد نشود.

داستانی که روایت شد، خوانشی بود از قسمت هفتادویکم «رادیو نیست» که به ماجراهای یک محله قدیمی و اصیل در تهران پرداخته بود. این مطلب به صورت سریالی منتشر خواهد شد و در ادامه باز هم به سراغ مکان‌هایی خواهیم رفت که در دل‌ها جاویدانند.