صعود و سقوط نفت در اقتصاد ایران؛ چگونه طلای سیاه نقش خود را از دست داد؟

به گزارش اقتصادنیوز، براساس برآوردهای پژوهشکده پولی و بانکی و بانک مرکزی از ارقام تولیدناخالص داخلی، این دو نهاد داده‌های مربوط به حجم کل اقتصاد و بخش‌های هزینه‌ای و ارزش افزوده را اعلام کرده‌اند. آمارها حاکی از آن است که در حدفاصل سال‌های 1285 تا 1291 سهم ارزش افزوده نفت از کیک اقتصاد نزدیک به صفر بوده که به دلیل این امر است که صنعت نفت به تازگی وارد کشور شده بود. در مقابل در سال 1350 بالاترین سهم بخش از کل اقتصاد رقم خورده است. در این سال سهم این بخش از کیک اقتصاد معادل 66 درصد بوده است.

نقش و تأثیر نفت در اقتصاد ایران

براساس آنچه اکوایران گزارش داده است، کشف نفت در ایران در سال ۱۲۸۷ شمسی (۱۹۰۸ میلادی) نقطه عطفی در ساختار اقتصادی کشور بود. در دهه‌های بعد، با افزایش استخراج و صادرات، نفت به منبع اصلی درآمد دولت و تأمین ارز تبدیل شد. پس از ملی شدن صنعت نفت در سال ۱۳۳۰ و تحولات بعدی، وابستگی اقتصاد ایران به نفت بیشتر شد و این وابستگی در دهه‌های پس از انقلاب نیز ادامه یافت.

درآمدهای نفتی باعث رشد زیرساخت‌ها، توسعه صنعتی و افزایش مخارج دولت شده، اما در عین حال، نوسانات قیمت جهانی نفت و تحریم‌ها آسیب‌پذیری اقتصاد ایران را افزایش داده‌اند. این وابستگی همچنین موجب پدیده‌ای به نام «بیماری هلندی» شده که در آن رشد درآمدهای نفتی به تضعیف تولید داخلی و وابستگی بیشتر به واردات منجر می‌شود. در دهه‌های اخیر، سیاست‌گذاران به دنبال کاهش اتکا به نفت و گسترش سایر بخش‌های اقتصادی بوده‌اند، اما همچنان نقش نفت در اقتصاد ایران بسیار پررنگ است.

آمار و ارقام مربوط به سهم نفت از کیک اقتصاد در 118 سال

پژوهشکده پولی و بانکی اقدام به برآورد داده‌های مربوط به تولید ناخالص داخلی از سال 1285 تا 1338 کرده است. براین اساس بعد از امضای قرارداد دارسی و سپس کشف نفت در ایران در سال 1287 ، به مرور نفت به بازیگری مهم در اقتصاد ایران تبدیل شد. سهم نفت از کیک اقتصاد در ابتدا در فاصله سال‌های 1285 تا 1291 نزدیک به صفر درصد بوده است. با این‌حال از سال 1285 تا 1338 ، در سال 1329 سهم نفت از اقتصاد در این مدت به بیشترین میزان رسید. اما بعد از ملی شدن نفت در اسفند سال 1329 و تحریم نفت ایران توسط بریتانیا سهم نفت از حجم اقتصاد سقوط کرده و به نزدیک صفر درصد در سال‌های 1331و 1332 رسید.

اما بعد از برکناری مصدق ، دوباره فروش نفت ایران رونق گرفت و سهم نفت از کیک اقتصاد افزایش یافت و در سال 1338 معادل 55 درصد برآورد شد. این روند ادامه پیدا کرده و در سال 1350 سهم طلای سیاه به 66 درصد افزایش یافت.

بعد از وقوع انقلاب اسلامی نقش نفت در ارزش افزوده کل اقتصاد کشور کاهش یافت و در سال 1359 به رقم 14 درصد رسید. با این‌وجود سهم نفت از کیک اقتصاد زیادتر شده و در سال 1372، 32 درصد محاسبه شد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد از سال 1372 تا به الان روند سهم نفت از اقتصاد نزولی بوده که بیشتر به دلیل افزایش اندازه بخش خدمات در اقتصاد ایران بوده است. در این بین حوادثی مانند تحریم‌های نفتی ایران در سال‎‌های 1390 و 1397 در این مورد نقش بسیار زیادی ایفا کرده‌اند. در نیمه سال 1403 سهم نفت از اقتصاد کشور به 8 درصد رسیده است.