عطر صدر ـ ۲۶| روایت سید محمدحسین فضل‌الله، از شهید صدر - ۱

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ آیت‌الله سید محمدحسین فضل‌الله، فقیه برجسته و مرجع تقلید شیعیان لبنان، در روز 16 نوامبر 1935 میلادی (1314 شمسی / 1354 قمری) در نجف اشرف، در خانواده‌ای ریشه‌دار، چشم به جهان گشود. پدرش، سید عبدالروف فضل‌الله، از شخصیت‌های شناخته‌شده حوزه بود. دوران کودکی‌اش در فضای علمی و معنوی حوزه نجف سپری شد؛ نخست در مکتب‌خانه به فراگیری قرائت قرآن و مهارت‌های ابتدایی پرداخت و سپس در مدرسه‌ای تازه‌تأسیس به سبک جدید موسوم به «منتدی النشر» ادامه تحصیل داد. اما عطش علمی او به سرعت او را از آموزش رسمی مدارس به حوزه علمیه کشاند.

تحصیلات حوزوی فضل‌الله تحت نظارت پدر آغاز شد و سپس نزد استادانی چون شیخ مجتبی لنکرانی، سید ابوالقاسم خویی، سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودی و شیخ حسین حلی تکمیل شد. او همچنین با تأکید استاد خویى، فلسفه را نزد مرحوم بادکوبه‌ای و به مدت پنج سال نزد آیت‌الله سید محمدباقر صدر فراگرفت. فضل‌الله از نوجوانی طبعی نقاد داشت؛ چنان‌که در سفر نخستش به لبنان در سال 1952، در آیین یادبود علامه سید محسن امین عاملی قصیده‌ای سرود که متنی سیاسی، وحدت‌طلب و ضداستعماری بود و تحسین مطبوعات لبنانی را برانگیخت.

او در سال 1966 با دعوت جمعی از فعالان مذهبی بیروت، به لبنان مهاجرت کرد و در منطقه نبعه ساکن شد. از این تاریخ، فضل‌الله فعالیت‌هایی گسترده، منسجم و نهادساز در زمینه دینی، اجتماعی و فرهنگی در لبنان آغاز کرد. جلسات تفسیر، برنامه‌های وعظ، پاسخ‌گویی به پرسش‌های دینی، و تأسیس نهادهایی چون «المعهد الشرعی الاسلامی» و مدارس علوم دینی ویژه زنان و مردان در بیروت، صور و دمشق از جمله خدمات برجسته اوست. بسیاری از شخصیت‌های مؤثر در جریان مقاومت لبنان در این نهادها پرورش یافتند. او با تألیف آثار متعددی نظیر تفسیر من وحی القرآن، فقه الحیات، اسلوب الدعوه فی القرآن، و خطاب الاسلامیین المستقبل، در تبیین رویکردی نوین به دین و فقه، سهمی جدی در بیداری اسلامی معاصر داشت.

فضل‌الله از شاگردان مکتب نجف بود و در کنار سید محمدباقر صدر و شیخ محمدمهدی شمس‌الدین، در راه‌اندازی مجله فرهنگی-اسلامی "جماعت العلماء" نقش داشت. سرمقاله‌های او تحت عنوان «کلمتنا» برای شش سال استمرار یافت. همکاری و رایزنی او با صدر به پیدایش نخستین جنبش اسلامی شیعی عراق یعنی «حزب الدعوه الاسلامیه» انجامید. در این دوران، او کتاب‌هایی چون قضایانا علی ضوء الاسلام را نوشت و به تحلیل راهبردی وضعیت سیاسی مسلمانان پرداخت.

گرچه هیچ‌گاه مسئولیت حزبی برعهده نگرفت، اما چهره‌ای مؤثر در سپهر سیاسی و فرهنگی لبنان باقی ماند. بی‌بی‌سی از او به عنوان «پدر معنوی حزب‌الله» یاد می‌کند، هرچند او در موضع‌گیری‌هایش استقلال فکری و فقهی خود را حفظ کرد و از ورود به ساختارهای رسمی اجتناب ورزید.

در سال 1984، او هدف یک عملیات تروریستی نافرجام قرار گرفت که به آمریکا نسبت داده شد. فضل‌الله از انقلاب اسلامی ایران حمایت می‌کرد و آن را مایه عزت مسلمانان می‌دانست. اما روابط او با جمهوری اسلامی، فراز و نشیب‌هایی داشت.

در جریان اعتراضات سال 1388، فضل‌الله این رویدادها را توطئه‌ای آمریکایی برای براندازی دانست و حمایت خود را از نظام جمهوری اسلامی اعلام کرد. او با صراحت بیان کرد که غالب علما و مراجع با حاکمیت و دولت همراه‌اند و تأثیر آنان بیشتر معنوی است تا سیاسی. وی از نقش مرحوم منتظری انتقاد کرد و او را فاقد پشتوانه مردمی دانست.

در نهایت، علامه سید محمدحسین فضل‌الله در 4 ژوئیه 2010 میلادی (تیرماه 1389) در بیروت درگذشت و در همان شهر به خاک سپرده شد. او را می‌توان یکی از تأثیرگذارترین مراجع دینی جهان تشیع در سده اخیر دانست.

متن زیر زبده‌ای از نظرات این عالم بزرگ در پاسخ به سؤالاتی درباره شهید صدر است که گره برخی سؤالات درباره شهید صدر را می‌گشاید. این سؤال و جواب‌ها در سایت پژوهشگاه شهید صدر منتشر شده است (متن‌ها، خلاصه و تصرف شده، و عین بیانات ایشان نیست). گفت‌وگویی دیگر از ایشان در این موضوع، که به زبان عربی است، در بخش بعدی پرونده «عطر صدر» ترجمه و منتشر خواهد شد، که مکمل بیانات زیر است. 

• در همان سنین نوجوانی و جوانی شهید صدر، مسلم شده بود که ایشان با توجه به هوش وفراست سرشارش و حضور در خاندان اهل علم، دارای توانمندی فکری و نبوغ فوق‌العاده‌ای است. ایشان به خاندانی منتسب بود که اکثر افراد آن به فضل و کمال اشتهار داشتند و در آن زمان، تعداد زیادی از فضلا و علمای حوزه نجف از شاگردان آیت‌الله محمدرضا آل‌یاسین، دایی ایشان بودند.
• در دوران نوجوانی و اوایل جوانی، شهید صدر بیشتر به تحقیقات علمی و پژوهش‌های اصولی می‌پرداخت و فعالیت فرهنگی گسترده‌ای نداشت. او به‌واسطه‌ی نگاه دقیق و اصولی خود، از همدوره‌ای‌هایش متمایز بود و همین امر موجب شد در سنین جوانی کتابی در علم اصول بنویسد. گرایش فلسفی او نیز در انسجام اندیشه‌های اصولی‌اش تأثیر زیادی داشت. وی فلسفه را نزد شیخ بادکوبه‌ای آموخت و نگاه فلسفی‌اش در آثار علمی‌اش، به‌ویژه در پیراستن فلسفه قدیم و آماده‌سازی آن برای پاسخ به مسائل جدید، جایگاهی برجسته دارد.
• در دوره‌ای که شهید صدر نوجوانی پرتلاش و جوانی اندیشمند بود، همکاری مستقیمی میان او و علامه فضل‌الله شکل نگرفت، اما دیدارها و گفت‌وگوهای علمی، به‌ویژه درباره علم اصول، برقرار بود. پس از آمدن امام موسی صدر به نجف و با توجه به رابطه نزدیک او با شهید صدر، فضای تعامل علمی بیشتر شد. شهید صدر و امام موسی صدر هم‌مباحثه بودند و حلقه بحث آن‌ها برای طلاب عمیق، جذابیت داشت. علامه فضل‌الله نیز از این فضا بهره بردم. همچنین علامه فضل‌الله رابطه نزدیکی با برادر ایشان، مرحوم سید اسماعیل صدر داشت که در مباحث اصولی، از نبوغ شهید صدر بسیار تجلیل می‌کرد.
• شهید صدر در ابتدا نگاه سازمانی و سیاسی به جنبش اسلامی نداشت، اما دیدارهایش با شماری از شخصیت‌های برجسته چون شهید سید مهدی حکیم، شهید سید عبدالصاحب دخیل، شهید استاد محمد هادی سبیتی و شهید مرحوم شیخ عارف بصری و دیگران، ذهن او را به سوی ضرورت ایجاد یک حرکت سازمان‌یافته سوق داد. این دیدارها زمینه‌ساز تشکیل «حزب الدعوه الاسلامیه» شد. نقش شهید صدر در تدوین مبانی فکری، فرهنگی و فقهی این تشکل بسیار برجسته بود، به‌گونه‌ای که غنای محتوایی حزب در آغاز، مرهون رهبری علمی او بود. همین رهبری فکری، موجب جذب طیف وسیعی از طلاب، دانشگاهیان و اندیشمندان به این جنبش شد.
• شهید صدر در حالی به مرجعیت رسید که مراجع بزرگ دیگری نیز در نجف حضور داشتند، اما نبوغ علمی، نوآوری‌های فقهی و توانمندی بی‌نظیر او در پاسخ به نیازهای روز، بدون تبلیغات و حمایت‌های سازمانی، جایگاه مرجعیت را برای او به‌صورت طبیعی فراهم ساخت. توجه ویژه آیت‌الله خوئی به ایشان و برجسته شدن نظراتش در درس‌های خارج، موجب شد طلاب بسیاری گرد او جمع شوند و برخی حتی او را برتر از مراجع موجود بدانند. شهید صدر در عین احترام به استادش، با تدبیری هوشمندانه مرجعیت خود را به‌طور علنی اعلام نکرد و در عوض، با تمرکز بر پاسخ‌گویی عمیق به نیازهای طلاب و دانشگاهیان، جایگاه علمی خود را تثبیت کرد. با وجود این تدبیر، برخی حسادت‌ها و واکنش‌های منفی تا زمان شهادتش ادامه یافت.
• مرجعیت شهید آیت‌الله صدر گرچه در آغاز محدود بود، اما در کشورهایی مانند عراق و لبنان، به‌ویژه از سوی شاگردانش که او را از نظر علمی برتر از مراجع موجود می‌دانستند، مورد استقبال قرار گرفت. حزب‌الدعوه نیز در ترویج مرجعیت ایشان نقش مؤثری داشت، چرا که دیدگاه‌های فقهی و اصولی شهید صدر را پاسخی نو به نیازهای زمانه می‌دانست. علاوه بر این، تلاش‌های فکری و آثار برجسته‌ای چون فلسفتنا، اقتصادنا و الأسس المنطقیة للاستقراء، موجب شد مرجعیت ایشان نزد نخبگان و روشنفکران مخالف الگوی سنتی مرجعیت، مشروعیت و مقبولیت یابد. مرجعیتی که بیش از آن‌که متکی بر تبلیغات باشد، بر توانمندی نظری و جایگاه فکری او در جهان اسلام استوار بود.
• شهید آیت‌الله صدر از همان آغاز، پشتیبانی قاطع و آشکاری از انقلاب اسلامی و شخصیت امام خمینی(ره) نشان داد و آن را تحقق آرمان دیرینه‌ی خود یعنی تشکیل حکومت اسلامی می‌دانست. برخلاف بسیاری از فقها که به مفاهیم نظری و فردی محدود مانده بودند، ایشان بر جنبه اجتماعی دین تأکید داشت و تحقق آن را در بستر جامعه ممکن می‌دانست. او انقلاب ایران را گامی بزرگ در این مسیر تلقی می‌کرد و با تمام توان از آن حمایت کرد. این موضع‌گیری صریح و محبوبیت فزاینده‌ی او در میان مردم عراق، رژیم بعث را به شدت نگران کرد و سرانجام به بازداشت و شهادت ایشان انجامید.
• شهید صدر در نظریه‌پردازی خود درباره حکومت اسلامی، اصول ثابتی را مطرح کرده بود که هم برای ایران و هم برای آینده‌ی عراق کاربرد داشت، چرا که به باور او اصول اساسی اسلام فراتر از تفاوت‌های اقلیمی و فرهنگی‌اند. با وجود تفاوت‌های سیاسی و اجتماعی میان دو کشور، ایشان در طرح کلی حکومت اسلامی میان آن‌ها تفاوتی قائل نبود. اگر عمر ایشان ادامه می‌یافت، ممکن بود راهکارهایی متفاوت با ساختار جمهوری اسلامی ارائه کند، اما چارچوب کلی اندیشه‌اش، حاصل تأملی عمیق و مستقل در باب تشکیل حکومت اسلامی بود.
• کتاب‌های فلسفتُنا و اقتصادُنا شهید صدر، تأثیری عمیق بر مواجهه با اندیشه‌های الحادی و التقاطی در جهان اسلام داشتند. این آثار از نخستین تلاش‌های جدی در نقد علمی مارکسیسم و سرمایه‌داری بودند و بنیان‌های فکری اسلام را در برابر آن‌ها تقویت کردند. در آن زمان، تجربه مشابهی در این سطح وجود نداشت. با این حال، تحولات سیاسی و امنیتی مانع از تداوم این مسیر توسط دیگر اندیشمندان شد و پس از شهید صدر، جز شمار اندکی از متفکران اسلامی در ایران و عراق، کسی نتوانست آن جریان نوآوری را ادامه دهد.
• مراکز علمی و پژوهشی جهان اسلام باید از نوآوری‌ها و شیوه فکری شهید صدر در مواجهه با چالش‌های فرهنگی بهره بگیرند، نه صرفاً به تکرار گفته‌های او بسنده کنند. اندیشه‌های وی، حاصل شرایط خاص زمان خود در عراق و منطقه بود، اما روش اجتهادی و تحلیلی او می‌تواند در شرایط جدید نیز الهام‌بخش باشد. به باور ما، متفکران اسلامی باید با بهره‌گیری گزینشی و متناسب با مقتضیات روز، مسیر فکری گشوده‌شده توسط شهید صدر را ادامه دهند و به نیازهای نظری و اجتماعی جهان اسلام پاسخ گویند.
• علامه سیدمحمدحسین فضل‌الله، فقدان شهید صدر را ضایعه‌ای بزرگ برای اندیشه اسلامی می‌دانست؛ زیرا معتقد بود او با نبوغ و ابتکار خود می‌توانست گره‌گشای بسیاری از معضلات باشد و افق‌های تازه‌ای را پیش روی فکر دینی بگشاید.

انتهای پیام/