حوزه علمیه؛ پایگاه نشر معارف قرآن و اهل بیت (ع)

گروه فرهنگی خبرگزاری تسنیم - مریم مرتضوی: حوزه علمیه، به عنوان کهن‌ترین نهاد دینی شیعه، همواره نقشی محوری در صیانت، تبیین، توسعه و نشر معارف قرآن کریم و اهل بیت علیهم‌السلام ایفا کرده است. این نهاد، نه تنها خاستگاه فقه و اجتهاد و کانون تربیت عالمان دین است، بلکه پایگاه اجتماعی و فرهنگی‌ای است که در طول قرن‌های متمادی توانسته ستون معرفتی و معنوی جامعه شیعه را استوار نگه دارد.

حوزه علمیه در منظومه معرفتی تشیع

برخلاف برخی مکاتب که تعلیمات دینی را منحصر در طبقه خاصی از روحانیون می‌دانند، در مکتب اهل بیت (ع) دانش دینی از نوعی «فقه پویا» برخوردار است که بر عقلانیت، اجتهاد و تفسیر مستمر استوار است. حوزه‌های علمیه تلاش دارند تا تجسم نهادی این رویکرد باشند؛ مراکزی که از قرن‌های اولیه اسلام، به ویژه پس از عصر غیبت کبری، عهده‌دار حفظ سنت پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) شدند و رسالت «ابلاغ ما نزل الیهم» را به صورت سازمان‌یافته بر دوش گرفتند.

نکته مهم آن است که حوزه‌های علمیه شیعه، برخلاف مدارس کلیسایی یا مراکز دینی سنتی دیگر، همواره خصلتی اجتهادی و تحلیلی داشته‌اند و نه صرفاً تقلیدی و خطابی. همین خصلت سبب شد تا میراث اهل بیت (ع) با عبور از پیچ‌و‌خم‌های تاریخی، دستخوش تحریف و تعطیل نشود، بلکه روز به روز با عمق بیشتر در زندگی شیعیان جاری شود.

قرآن کریم و اهل بیت (ع): دو بال اصلی پرواز حوزه

در حدیث معروف ثقلین، پیامبر اکرم (ص) به روشنی فرمودند: «إنی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی أهل‌بیتی». این دو میراث محور اصلی معرفت دینی هستند و حوزه‌های علمیه، نهادی‌اند که به نحوی دقیق، وظیفه پاسداری، تفسیر، تبیین و بسط این دو گنجینه را به عهده دارند.

اگرچه بسیاری از مراکز دینی جهان اسلام تمرکز خود را صرفاً بر قرآن گذاشته‌اند، اما حوزه‌های علمیه شیعه با تأسی از سیره اهل بیت (ع)، قرآن را در پرتو سنت معصومین (ع) فهم کرده و چنین درکی را به عنوان درک کامل و صحیح از دین اسلام معرفی کرده‌اند.

تفاسیر فقهی، کلامی و عرفانی متعدد که در حوزه‌ها مدون شده‌اند، نمونه‌ای از این پیوند میان کتاب و عترت هستند. آثاری همچون تفسیر المیزان علامه طباطبایی (ره) یا مجمع‌البیان طبرسی، تبلور عینی این تعامل عمیق‌اند؛ تعاملی که هم از قرآن استفاده می‌کند و هم از احادیث اهل بیت (ع) برای فهم هرچه ژرف‌تر و فراگیرتر آن.

کارویژه‌های حوزه علمیه در عصر جدید

در جهان امروز، حوزه‌های علمیه دیگر صرفاً مراکز تدریس علوم سنتی نیستند؛ بلکه بازیگران فعال فرهنگی، اجتماعی، رسانه‌ای و حتی سیاسی‌اند. یکی از کارویژه‌های حوزه در نشر معارف اهل بیت (ع) به ویژه در عصر ارتباطات دیجیتال، تولید علم دینی مبتنی بر نیازهای روز است. حوزه باید پاسخ‌گوی پرسش‌ها، چالش‌ها و نیازهای معرفتی انسان مدرن باشد. این تولید علمی نباید محدود به فقه فردی باشد، بلکه باید عرصه‌هایی چون فقه نظام، اخلاق کاربردی، الهیات اجتماعی، فلسفه دین و حتی علوم انسانی اسلامی را نیز در بر گیرد.

تربیت مبلغ و مفسر بین‌المللی یکی دیگر از کارویژه‌های حوزه علمیه در عصر جدید است. امروز، مأموریت نشر معارف اهل بیت (ع) به مرزهای جغرافیایی محدود نیست. تربیت طلابی مسلط به زبان‌های بین‌المللی، آشنا با فرهنگ‌ها و مجهز به ابزارهای ارتباطی نوین، اولویتی راهبردی است.

حوزه همچنین وظیفه پاسداری از هویت دینی در برابر تهاجم معرفتی را بر عهده دارد. در عصر هژمونی رسانه‌ای غرب، حوزه علمیه باید دژ معرفتی در برابر ترویج سبک زندگی سکولار، قرائت‌های تحریف‌شده از دین، و قرائت‌های سلفی‌گری باشد. این کار نیازمند تولید محتوای دینی قوی، روزآمد و عقل‌پسند است.

ارتباط هوشمند با بدنه اجتماعی نیز در حوزه تعریف شده، به طوری که حوزه باید از انزوای سنتی فاصله گرفته و خود را به متن جامعه بازگرداند. نقش روحانی در مسجد، رسانه، دانشگاه، خانواده و آموزش و پرورش باید بازتعریف شود تا پیوند حوزه و مردم مستحکم‌تر شود.

نقد درونی و ضرورت تحول‌خواهی

در کنار همه این ظرفیت‌ها، حوزه علمیه مانند هر نهاد تاریخی دیگر، نیازمند نقد درونی و بازسازی خود است. برخی از آسیب‌های محتمل عبارت‌اند از تمرکز بیش از حد بر علوم سنتی در برابر غفلت از علوم کاربردی دینی، ضعف در نظام‌مندسازی تولید علم و پاسخ‌گویی به نیازهای اجتماعی، عدم به روزرسانی شیوه‌های تبلیغ و آموزش در عصر دیجیتال و  کم‌توجهی به جذب نخبگان و تقویت سرمایه انسانی حوزه.

تحول در حوزه نه به معنای کنار گذاشتن سنت، بلکه به معنای احیای آن در قالبی متناسب با اقتضائات عصر است. سنت اصیل، آن است که بتواند در هر زمان، روح تازه بگیرد و پیام جاودانه اهل بیت (ع) را در قالب‌های نو عرضه کند.

حوزه و تمدن نوین اسلامی

یکی از اساسی‌ترین پرسش‌های راهبردی پیش روی حوزه‌های علمیه این است که نسبت خود را با پروژه تمدن نوین اسلامی چگونه تعریف می‌کنند. اگر قرار است امت اسلامی، بار دیگر در جایگاه الهام‌بخش جهان قرار گیرد، این امر بدون احیای عقلانیت دینی، اخلاق قرآنی و عدالت علوی ممکن نیست. این مثلث تنها از مسیر نهاد حوزه می‌تواند شکل بگیرد. حوزه باید به موتور تولید معنا در جهان معاصر تبدیل شود؛ معنایی که هم الهی است و هم انسانی، هم فراتاریخی است و هم درگیر با واقعیات روز.

اگر حوزه بتواند در کنار حفظ عمق معرفتی، به افق‌های جهانی بیندیشد و با ابزارهای نوین به مأموریت تاریخی خود بپردازد، بی‌تردید همچنان نقش بی‌بدیل خود در نشر معارف قرآن و عترت (ع) را ایفا خواهد کرد.

انتهای پیام/