چرا کتابفروشان نباید در نمایشگاه کتاب حضور داشته باشند؟

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم‌، عدم حضور کتابفروشان در سی و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران حاشیه‌های بسیاری داشته است،‌ کتابفروشان که در دو سال گذشته دو درصد از فروش نمایگشاه را به خود اختصاص داده بودند،‌ حالا معتقدند که این تصمیم شورای سیاست‌گذاری به معنای نادیده گرفتن حقوق آن‌ها و حملایت همه جانبه از ناشران است.

در این میان برخی تصمیمات وزارت فرهنگ برای جایگزینی طرح حمایتی برای کتابفروشان بلافاصله بعد از اتمام نمایشگاه نیز نتوانست از حجم انتقادات و نارضایتی‌های کتابفروشان کم کند،‌ اظهار نظر‌های برخی مسئولان نیز بر نارضایتی‌ها افزود.

اما حضور کتابفروشان در نمایشگاه کتاب تهران مخالفاتی از خود صنف نیز دارد‌، سیدمحمود حسینی مدیرعامل پیشین شرکت تعاونی ناشران قم در یادداشتی به این مسأله پرداخته که چرا کتابفروشان نباید در نمایشگاه کتاب تهران حضور داشته باشند. این یادداشت به شرح ذیل است:‌

نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای فرهنگی کشور، با هدف ارتباط مستقیم میان ناشر و مخاطب برگزار می‌شود. در سال‌های اخیر، حضور گسترده کتابفروشان و توزیع‌کنندگان غیرناشر در این رویداد، چالش‌هایی اساسی ایجاد کرده است. این مقاله با بررسی نمایشگاه‌های معتبر جهانی چون فرانکفورت، پاریس و بولونیا، نشان می‌دهد که اساس نمایشگاه‌های بین‌المللی بر حضور ناشران به‌عنوان تولیدکنندگان اصلی محتوا استوار است و نه بر توزیع‌کنندگان. حضور کتابفروشان در نمایشگاه تهران، از این منظر، مغایر با استانداردهای جهانی و در تضاد با فلسفه شکل‌گیری چنین رویدادهایی است

نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از آغاز با هدف ترویج فرهنگ مطالعه، حمایت از ناشران و تسهیل دسترسی مخاطبان به آثار جدید برگزار شده است. با این حال، در سال‌های اخیر، گسترش فعالیت کتابفروشان در این رویداد، اهداف اولیه آن را تحت‌الشعاع قرار داده است. بررسی ساختار نمایشگاه‌های معتبر دنیا، الگویی شفاف از نحوه تفکیک نقش‌های نشر، توزیع و فروش کتاب ارائه می‌دهد.

1. فلسفه وجودی نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب

در نمایشگاه‌های بین‌المللی معتبر، از جمله فرانکفورت (آلمان)، لندن (بریتانیا)، پاریس (فرانسه) و بولونیا (ایتالیا)، نقش اصلی در اختیار ناشران و صاحبان کپی‌رایت است. غرفه‌ها فقط به ناشران، نمایندگان رسمی آن‌ها یا شرکت‌های فعال در زنجیره تولید محتوا تعلق دارد. فروش عمومی یا خرده‌فروشی در بسیاری از این نمایشگاه‌ها یا ممنوع است، یا صرفاً در بخش‌هایی محدود به خوانندگان کودک و نوجوان (مثل بولونیا) مجاز شمرده می‌شود.

2 ـ  معایب حضور کتابفروشان در نمایشگاه تهران

الف. اخلال در فلسفه نمایشگاه

نمایشگاه جایی برای عرضه تولیدکننده اصلی محتوا(ناشر) است، نه واسطه‌های فروش. حضور کتابفروشان، این ساختار را مخدوش کرده و باعث نادیده گرفتن تولیدکننده می‌شود.

ب. رقابت نابرابر با ناشر

کتابفروش می‌تواند چندین کتاب پرفروش از ناشران مختلف را عرضه کند، در حالی‌که ناشر محدود به آثار خود است. این باعث کاهش فروش مستقیم ناشران و تضعیف برند آن‌ها می‌شود.

ج. کاهش شفافیت در تخفیف و قیمت‌گذاری

کتابفروشان معمولاً تخفیف‌هایی ارائه می‌کنند که با شیوه فروش مستقیم ناشر متفاوت است و مخاطب را دچار سردرگمی می‌کند.

د. تضعیف اقتصاد نشر و پخش محلی

در حالی‌که هدف از نمایشگاه تقویت پخش سراسری و کتاب‌فروشی‌های محلی است، حضور کتابفروشانی که از فروشگاه خود کتاب‌ها را منتقل کرده‌اند، موجب تمرکز فروش در بازه محدود نمایشگاه می‌شود و بازار کتاب در طول سال را دچار رکود می‌کند.

3. وضعیت قانونی حضور کتابفروشان در نمایشگاه تهران

در ایران، حذف یا محدود کردن دائمی کتابفروشان از حضور مستقیم در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هنوز به‌طور رسمی به‌عنوان یک قانون قطعی و دائمی اعلام نشده است، اما این موضوع بحث‌برانگیز است و برخی ناشران خواهان حذف کتابفروشان از نمایشگاه هستند. آن‌ها دلایل مختلفی برای این خواسته دارند:

• رقابت ناعادلانه با ناشران: کتابفروش‌ها کتاب ناشران مختلف را می‌فروشند، در حالی‌که ناشران فقط آثار خودشان را عرضه می‌کنند.
• مغایرت با فلسفه نمایشگاه: نمایشگاه باید بستری برای ارتباط مستقیم ناشر و مخاطب باشد، نه محلی برای فروش توسط واسطه‌ها.

4. تجربه کشورهای دیگر

در آلمان، فرانسه، ایتالیا و بریتانیا:

• غرفه‌ها صرفاً در اختیار ناشران، مؤسسات دانشگاهی، آژانس‌های ادبی و شرکت‌های تخصصی نشر هستند.
• فروش به مخاطب عمومی یا وجود کتابفروشی به عنوان غرفه‌دار، رایج نیست و در بسیاری از موارد ممنوع است.
• کتابفروشان، به‌عنوان بازدیدکننده حرفه‌ای یا خریدار برای کتاب‌فروشی‌های خود در نمایشگاه حضور می‌یابند، نه به‌عنوان فروشنده.

پیشنهادهای تکمیلی برای تقویت کتابفروشان در هماهنگی با سیاست‌های نمایشگاه بین‌المللی کتاب

هرچند حضور مستقیم کتابفروشان در نمایشگاه کتاب تهران به‌عنوان غرفه‌دار مغایر با اهداف نمایشگاهی و تجربه‌های جهانی است، اما کتابفروشان نیز نقش کلیدی در زنجیره نشر دارند. از این‌رو، سیاست‌گذاری هدفمند می‌تواند به تقویت این قشر در کنار حفظ استانداردهای نمایشگاهی کمک کند:

1. برگزاری «نمایشگاه کتاب‌فروشان» در بازه‌ای جداگانه

یک رویداد مستقل ویژه کتاب‌فروشان با تخفیف‌های اختصاصی، معرفی کتاب‌های پرفروش سال، کارگاه‌های فروش مؤثر و تجربه‌محور می‌تواند به برندینگ و دیده شدن کتابفروشی‌ها در سطح ملی کمک کند.

2. فعال‌سازی فروش آنلاین توسط کتابفروشان همزمان با نمایشگاه

سامانه‌های مجازی مرتبط با نمایشگاه (مانند سامانه خرید یارانه‌ای کتاب) می‌توانند بخشی از ظرفیت فروش را به کتابفروشان اختصاص دهند. این کار باعث افزایش فروش در سراسر کشور بدون حضور فیزیکی در غرفه‌ها خواهد شد.

3. حمایت‌های مالی هدفمند پس از نمایشگاه

به‌جای تخصیص غرفه در نمایشگاه، می‌توان بسته‌های حمایتی پس از نمایشگاه (یارانه، تخفیف توزیع، یا تبلیغات مشترک با ناشر) برای کتابفروشان تعریف کرد تا چرخه فروش پس از نمایشگاه تقویت شود.

در نگاه کل‌نگر، حضور کتابفروشان باید از نمایشگاه جدا شود اما تقویت شود. با ساختاردهی مجدد و طراحی مدل‌های حمایتی، کتابفروشان می‌توانند نقش مکمل ناشران باشند، نه رقیب آن‌ها.