ایران، سرزمین VPNها: ۱۹ اپ از ۲۰ اپلیکیشن برتر گوگل‌پلی ایرانیان، فیلترشکن هستند

در سکوت نهادهای تصمیم‌گیر و در سایه‌ محدودیت‌های فزاینده بر اینترنت، کاربران ایرانی برای نفس کشیدن در فضای دیجیتال، راه دیگری جز ابزارهای عبور از فیلترینگ نیافته‌اند. حالا، بر اساس داده‌های وب‌سایت AppBrain (از منابع معتبر تحلیل اپلیکیشن‌های اندرویدی) از میان ۲۰ اپلیکیشن محبوب فعلی در ایران، ۱۹ مورد به‌طور مستقیم VPN هستند. بیستمین اپلیکیشن نیز، خود اینستاگرام است؛ سرویسی که همچنان فیلتر است. این آمار، فقط یک تغییر رفتاری در بین کاربران نیست؛ یک زنگ خطر است.

به‌گزارش زومیت طی روزهای اخیر محدودیت‌های اینترنتی در کشور بیشتر شده و با وجود اینکه اخیرا اعلام شد این محدودیت‌ها برداشته شده اما کاربران همچنان با مشکلات زیادی برای گشت و گذار در شبکه اینترنت دست و پنجه نرم می‌کنند. اگر زمانی در لیست اپلیکیشن‌های محبوب کاربران ایرانی، نام‌هایی چون واتس‌اپ، دیوار، دیجی‌کالا و اسنپ و... به چشم می‌خورد. اما حالا، ترکیب این فهرست به‌طرز نگران‌کننده‌ای تغییر کرده است. گزارش‌های جهانی حکایت از این دارد از میان ۲۰ اپلیکیشن برتر ایران در Google Play، تنها یکی از آن‌ها شبکه اجتماعی است (اینستاگرام) و ۱۹ تای دیگر، ابزارهای دور زدن فیلترینگ یا همان فیلترشکن‌ها هستند.

این داده‌ها که از سایت تخصصی AppBrain استخراج شده، گویای واقعیتی غیرقابل انکار است: مردم ایران در هر دسته و قشری در جست‌وجوی دسترسی آزاد به اینترنت هستند و حالا بیش از هر زمان دیگری به VPN وابسته شده است.

محدودیت‌های اینترنت در ایران موضوع تازه‌ای نیست، اما از زمان جنگ ۱۲ روزه اخیر شدت و دامنه‌ این محدودیت‌ها گسترده‌تر از همیشه شد. حتی گوگل‌پلی و اپ‌استور که تا پیش از شروع جنگ در دسترس کاربران قرار گرفته بودند حالا همچنان فیلتر باقی ماندند. در همین بازه، فیلتر شبکه‌های اجتماعی پابرجا مانده و اختلالات و دسترسی به فیلترشکن‌ها سخت‌تر از همیشه شده است. نتیجه؟ افزایش انفجاری دانلود و نصب اپلیکیشن‌های VPN. در صدر جدول، نام‌هایی مثل JumpJumpVPN، Viva VPN و Psiphon قرار دارند. بعضی از آن‌ها میلیون‌ها نصب فعال دارند، با رشدهای خیره‌کننده‌ی هفتگی.

وابستگی شدید به VPN، تنها یک مسأله‌ فنی نیست؛ ریشه در اعتماد از دست‌رفته، دسترسی مسدودشده و دیگر مسائل دارد. اما فارغ از بُعد اجتماعی و سیاسی، از منظر امنیت ملی و امنیت دیجیتال کاربران نیز، تبعات خطرناکی دارد:

• امنیت کاربران در معرض تهدید است.بسیاری از VPNهای رایگان، منبع مشخصی ندارند، داده‌ها را رمزنگاری نمی‌کنند و ممکن است اطلاعات کاربران را ذخیره، یا حتی بفروشند و حتی می‌توانند به دست دشمنان برسانند.
• حریم خصوصی تضعیف می‌شود.اگر مردم برای ساده‌ترین فعالیت‌های اینترنتی مجبور به استفاده از واسطه‌های ناشناس باشند، در واقع کل ارتباط‌شان با وب، غیرمستقیم، آسیب‌پذیر و قابل رهگیری توسط طرف سوم خواهد بود. این یعنی امکان حمله سایبری به همه کاربران در هر رده و منصبی بیشتر از همیشه وجود دارد.
• آسیب به سخت‌افزار و نرم‌افزار:برخی از این اپ‌ها با مصرف بالای پردازنده و منابع سیستم، باعث گرم‌شدن بیش از حد گوشی، افت عملکرد و حتی تخلیه سریع باتری می‌شوند. این یعنی، برای یک دسترسی ساده، بهای سخت‌افزاری و مالی پرداخت می‌شود.
• ایجاد بازار خاکستری و گسترش ناآگاهی:وقتی دسترسی از راه شفاف ممکن نیست، کاربران به سمت ابزارهای ناآشنا و غیرایمن کشیده می‌شوند. همین موضوع، فضا را برای سوءاستفاده‌ فنی، تبلیغاتی و اطلاعاتی مهیا می‌کند.

در رتبه‌ی بیستم این فهرست، تنها اپلیکیشنی که ماهیت فیلترشکن ندارد، اینستاگرام است؛ آن‌هم همچنان فیلتر است و تنها از طریق همین VPNها قابل استفاده. این تقارن معنا‌دار است: کاربران، برای استفاده از یک اپ محبوب، ابتدا باید به ۱۹ اپ دیگر پناه ببرند.

این‌که در یکی از معدود کانال‌های رسمی توزیع اپلیکیشن (گوگل‌پلی)، کاربران ایرانی جمیعا به سمت دانلود VPN رفته‌اند، پیام روشنی دارد. مردم به دنبال دسترسی آزاد اینترنت هستند و به آن همانند هوا نیاز دارند و اگر این دسترسی از راه رسمی ممکن نباشد، از راه‌های پرخطرتر آن را تأمین می‌کنند.

اما این وابستگی به VPNها، یک چاقوی دو لبه است: از یک سو نشان می‌دهد که سدها و مانع‌گذاری‌ها در شبکه جهانی اینترنت پاسخ‌گو نبوده‌اند و از سوی دیگر، بستر را برای مخاطرات جدی امنیتی، فنی و اجتماعی در هر سطحی از کشور فراهم کرده است.

به‌نظر می‌رسد در چنین شرایطی، بازنگری در سیاست‌های ارتباطی و شفاف‌سازی درباره وضعیت اینترنت، نه تنها یک مطالبه عمومی، بلکه ضرورتی برای امنیت جمعی و سلامت اکوسیستم دیجیتال کشور است.