دارایی‌های دیجیتال پس از مرگ در ایران؛ ثروتی که قانون آن را گم کرده است
یک کیف‌پول رمزارزی با یک بیت‌کوین، یک حساب اینستاگرامی با ۵۰۰ هزار فالوئر و انبوهی از فایل‌های ابری؛ همه در یک لحظه دیگر در زندگی ما نیستند و به وارثین ما می‌رسند، اما هیچ‌کس دقیقا نمی‌داند چگونه به آن‌ها دسترسی پیدا کند. این بحران خاموش دارایی‌های دیجیتال در ایران است، جایی که قانون هنوز به این ثروت‌های مدرن نرسیده و از آن باز مانده است. در کشوری که صرافی‌های رمزارزی آن طی یک شب ناپدید می‌شوند یا دست‌وپایشان بسته می‌شود، چه انتظاری دارید که دارایی‌های دیجیتال‌تان پس از مرگ سرنوشت بهتری داشته باشند؟ تا قانون بی‌خبر است، خودتان کلیدها را به دست ورثه بسپارید!
ثروت دیجیتال، معمای مرگ
به گزارش زومیت در دنیایی که اقتصاد دیجیتال با سرعت در حال بازتعریف ثروت است، دارایی‌های دیجیتال دیگر فقط بیت‌کوین یا اتریوم نیستند. حساب‌های درآمدزای اینستاگرام، NFTهای کلکسیونی، فایل‌های ذخیره‌شده در فضای ابری و حتی پول‌های موجود در حساب‌های یک صرافی آنلاین و ذخایر طلا و نقره دیجیتال، بخشی از سرمایه مدرن ما شده‌اند. اما وقتی مرگ در می‌زند، این دارایی‌ها چه سرنوشتی پیدا می‌کنند؟ محمدجواد نعناکار، حقوقدان متخصص فناوری در گفتگو با زومیت در این زمینه هشدار می‌دهد: «دارایی‌های دیجیتال فراتر از رمزارزها هستند؛ حساب‌های کاربری، NFTها، فایل‌های ابری، و ابزارهای مالی دیجیتال بخشی کلیدی از ثروت امروز ما را تشکیل می‌دهند.» اما در ایران، نبود قانون مشخص این اموال را در معرض گم‌شدن قرار داده. ساینا معتمدی، دیگر حقوقدان این حوزه، می‌گوید: «تا قانون‌گذاری شفاف نشود، خود افراد باید دست به کار شوند.»
ایران و دارایی‌های دیجیتال: رمزارزهای بی‌قانون
در نظام حقوقی ایران، هیچ قانون مستقیمی برای مدیریت دارایی‌های دیجیتال پس از فوت وجود ندارد. نعناکار توضیح می‌دهد: «با تفسیر گسترده از قانون مدنی و قانون امور حسبی، می‌توان برخی دارایی‌های دیجیتال را به‌عنوان بخشی از ترکه در نظر گرفت، به شرطی که بتوان آن‌ها را به‌عنوان دارایی ارزش‌گذاری کرد و مالکیتشان اثبات شود.» اما این راهکار در عمل پر از مانع است. صرافی‌های رمزارزی و پلتفرم‌های دیجیتال اطلاعات حساب‌ها را محرمانه می‌دانند و بدون حکم قضایی یا اطلاعات ورود (مثل کلید خصوصی یا رمز عبور)، دسترسی به این دارایی‌ها تقریباً غیرممکن است.
معتمدی این موضوع را تأیید می‌کند: «ایران، مثل بسیاری از کشورها، هنوز قوانین مدونی برای این حوزه ندارد.» او دو راهکار فعلی را شرح می‌دهد: «یکی استفاده از دستورالعمل‌های پلتفرم‌ها، اگر وجود داشته باشند، و دیگری برنامه‌ریزی فرد پیش از فوت با ابزارهای قانونی مثل وصیت‌نامه.» اما این راه‌ها اغلب ناکافی‌اند. پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام یا بایننس ممکن است ضوابطی برای حساب‌های کاربران متوفی داشته باشند، اما برای ایرانیان، به دلیل تحریم‌ها و پیچیدگی‌های قانونی، این ضوابط عملاً غیرقابل اجرا هستند. نعناکار می‌افزاید: «اگر متوفی اطلاعات ورود مثل کلید خصوصی را به وراث نداده باشد، دسترسی به دارایی‌هایش بسیار سخت است.» این مشکل در رمزارزها، که هیچ مرجع مرکزی ندارند، به مراتب بزرگ‌تر است.
- برترین اپلیکیشن‌های مدیریت دارایی و قیمت ارز دیجیتال
- بررسی قانونی خرید و فروش ارزهای دیجیتال در ایران و جهان
وصیت‌نامه دیجیتال: کلیدی برای قفل‌های مجازی
یکی از معدود ابزارهای موجود در ایران برای مدیریت دارایی‌های دیجیتال پس از مرگ، وصیت‌نامه است. معتمدی می‌گوید: «طبق قوانین ایران، فرد می‌تواند با تنظیم وصیت‌نامه مکتوب، دارایی‌های دیجیتالش را تعیین تکلیف کند.» اما برای وصیت کردن، دارایی باید سه شرط داشته باشد:
۱. ارزش مالی داشته باشد: در عرف ارزش مادی و منفعت مشروع داشته باشد.
۲. مالکیت فرد باشد: فرد مالک آن باشد، نه فقط حق استفاده داشته باشد.
۳. قابل انتقال باشد: بتوان آن را به دیگری منتقل کرد.
معتمدی توضیح می‌دهد: «رمزارزها، NFTها، پول‌های موجود در حساب‌های صرافی آنلاین و محتوای دیجیتال درآمدزا مثل ویدیوهای فروشی این شروط را دارند و قابل وصیت‌اند.» اما حساب‌های کاربری شبکه‌های اجتماعی، ایمیل‌ها، نام‌های دامنه، و اشتراک‌های خدماتی (مثل نتفلیکس و پلی استیشن و...) اغلب به دلیل وابستگی به فرد یا نبود مالکیت، قابل انتقال نیستند.
نعناکار بر اهمیت وصیت‌نامه دیجیتال تأکید می‌کند: «باید فرهنگ‌سازی کنیم تا افراد اطلاعات دارایی‌های دیجیتالشان را به‌صورت محرمانه ثبت کنند و به فردی مورد اعتماد، مثل وکیل، بسپارند.» او پیشنهاد می‌دهد هر فرد یک «امین اموال» برای دارایی‌های دیجیتالش تعیین کند. طبق ماده ۸۴۳ قانون مدنی، فرد می‌تواند تا یک‌سوم دارایی‌هایش را به هر کسی وصیت کند. وصیت بیش از یک‌سوم نیاز به تأیید وراث دارد. این ابزار ساده می‌تواند دارایی‌های دیجیتال را از گم‌شدن نجات دهد، به شرطی که افراد پیش از مرگ اقدام کنند.
