فرش قزوین، گنج نهفته در تاریخ بافندگی ایران
به گزارش خبرگزاری تسنیم از قزوین، بیستم خرداد ماه با عنوان روز ملی فرش نام‌گذاری شده است، متولی فرش در کشور وزارت صنعت، معدن و تجارت است؛ به همین بهانه در راستای روز ملی فرش و همچنین اهمیت توسعه اقتصادی در حوزه هنری به سراغ فرش قزوین این میراث ملی فراموش شده رفتیم تا با آن آشنا شویم.
فرش قزوین با وجود پیشینه‌ای قدیمی و طرح‌های قدیمی، امروز در بین برندهای نام‌آشنای ایرانی متأسفانه جایگاهی ندارد و دیگر طرح فرش قزوین مانند طرح ماهی تبریز یا افشار زنجان و زابل و کاشان در صدر فرش ایرانی نیست.
تأثیر جنگ جهانی دوم در نابودی فرش قزوین
محققان معتقدند نقطه آغاز زوال طرح فرش قزوین به جنگ دوم جهانی و حضور متفقین در قزوین بازمی‌گرد، جایی از تاریخ که اقتصاد و تولید در قزوین زیر چکمه‌های مهاجمان به فراموشی سپرده شد، البته در دهه‌های اخیر تلاش‌هایی برای زنده شدن این طرح انجام شد که هیچکدام موثر نبوده است.
آخرین سرنخ از کارگاه فرش‌بافی در قزوین به همان ایام جنگ دوم جهانی بازمی‌گردد که دو قزوینی به نام‌های مجتبی نبوی و معتمدی قزوینی کارگاهی با 450 دار قالی و بیش از دو هزار هنرمند فرش‌باف را اداره می‌کردند و طرح‌های شاه عباس، لچک ترنج، حاج‌خانمی و ظل‌‌السطانی را بر دار قالی هنرمندان یکصد سال قبل ضرب می‌کردند.
جالب است بدانیم کارخانه فرش‌بافی اعتماد در قزوین از اواخر دوره قاجار با توسعه شهری آن دوران آغاز به کار کرد اوج فعالیتش در دوران پهلوی اول سبب شد تا محصولات این کارخانه با ثبت سفارش از سوی مشتریان خارجی حتی در ایالات متحده آمریکا نیز پیش‌فروش می‌شد که این کارخانه هم با ورود متفقین به قزوین و آغاز جنگ و مشکلات اقتصادی، تعطیل شد.
دلیلی برای پیشینه غنی قزوین در تولید فرش
اما چرا معتقدیم که فرش قزوین روزی سرآمد کشور بوده است؛ در صنعت فرش چند عامل دخیل است، نخست مواد تأمین کننده بافت فرش است که یا از کرک و یا از پشم استفاده می‌شود، بزرگترین مناطق فرش دستباف در کشور در مجاورت دشت‌هایی قرار داشته که به واسطه دام آن منطقه، نخ مورد نیاز فرش‌بافی را مهیا می‌کرده است، دشت قزوین از دیرباز محلی برای تولید و پرورش دام بوده، همچنین رنگ مورد نیاز هم به صورت طبیعی از دیرباز در قزوین تولید می‌شده است.
فائزه جواهری که دکترای پژوهش هنر دارد در این خصوص به تسنیم می‌گوید: دوران شکوفایی هنر در قزوین به زمانی بازمی‌گردد که شاه تهماسب صفوی در سال 953 هجری قمری به مدت 50 سال قزوین را به عنوان پایتخت ایران در عصر صفوی انتخاب کرد.
پایتختی قزوین آغاز عصر شکوفایی فرش دستباف
وی می‌افزاید: باتوجه به علاقه شاه تهماسب و دربار صفوی به هنر ایرانی و اسلامی، زمینه حضور هنرمندان این حوزه در قزوین نیز ایجاد شد به طوری که فرش اصفهان و کاشان ریشه در قزوین دارد و کارخانه اعتماد و کارگاه‌های تولیدی فرش قزوین نیز در همین دوران پا گرفته و تا پایان دوره قاجار فعالیت داشتند.
پژوهشگر حوزه هنری عنوان می‌کند: فرش قزوین تلفیقی از پیشینه فرش کشور را یدک می‌کشد؛ هم فرش تبریز و آذربایجان در آن دیده می‌شود، هم گلیم و فرش عشایری و اقوام لر و کرد در آن رخ‌نمایی می‌کند و هم میراث‌دار فرش اصفهان و کاشان است.
آقای هوشمندی از فرش‌فروش‌های قدیمی قزوین است که در این زمینه به تسنیم می‌گوید: هزینه فرش دستباف بالاست و باتوجه به هزینه نخ، رنگ و دستمزد هنرمندان، قیمت بالایی ندارد ولی باز هم به دلیل بالا بودن قیمت، در سبد خرید غالب مردم قرار ندارد.
آمریکا و آلمان در صف پیش‌خرید فرش قزوین
وی تصریح می‌کند: 100 سال قبل فرش قزوین به آلمان و آمریکا مرتب صادر و پیش‌فروش می‌شد ولی امروز این فرش به فراموشی سپرده شده است و دیگر نامی از این برند در بازار فرش به چشم نمی‌خورد.
علیرضا ضرغامی خبرنگار و کارشناس این حوزه عنوان می‌کند: باتوجه به ساختار بافت فرش، در برخی مناطق مانند کاشان، اصفهان و یزد شاخص تراکم بافت با ملاک خانه معرفی می‌شود و در آذربایجان و کردستان از عنوان رج برای معرفی این شاخص استفاده می‌شود.
وی می‌افزاید: هرچه این عدد در رج و خانه بیشتر باشد، به معنای تراکم بیشتر و ریزبافتی فرش است که فرش قزوین نیز فرش گوشتی و ریزتراکم بوده که بیش از 40 رج را شامل می‌شده است.
فرش لاکی رنگ غالب استفاده شده در دست بافته‌های آن دوران بوده است اما مواردی از فرش پستهای رنگ نیز اخیرا در یک گالری هنری در آمریکا مربوط به یکصد سال قبل مشاهده شده که در نوع خود جالب است.
جواهری پژوهشگر هنری درخصوص طرح‌های فرش قزوین می‌گوید: طرح‌های اسلیمی، گلدانی، شاه‌عباسی و لچک ترنج از بنام‌ترین طرح‌های فرش قزوین است که این طرح‌ها از طبیعت قزوین و همچنین هنر دوران صفوی که تلفیقی از هنر اسلامی و ایرانی است نشأت می‌گیرد.
از فرش کارگاهی تا گلیم روستایی
وی ادامه می‌دهد: فرش‌های کارخانه‌‌ای قزوین در ابعاد بزرگ جفت 6 متری، 9 متری و دوازده متری بافته می‌شده است اما فرش و گلیم روستایی قزوین با پیشینه اقوام مهاجر کرد، لر و لک در ابعاد کوچک‌تر ذرع و نیم، سه متری و چهار متری بدون نقشه خاص و به صورت درشت‌بافت یعنی 30 رج تولید می‌شده است.
محمد بهمند یکی از علاقمندان به فرش ایرانی است که در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم اعلام می‌کند: شروع پایان تولیدات هنری و به خصوص فرش در کشورمان، همزمان با آغاز جنگ جهانی دوم و اشغال کشور توسط متفقین بود.
انقلاب سفید شاه مخلوع و نابودی فرش قزوین
وی تأکید می‌کند: دغدغه نان و مشکلات معیشتی مردم سبب شد تا کارگاه‌های قالی‌بافی یکی یکی به سمت تعطیلی برود و با وقوع به اصطلاح انقلاب سفید پهلوی دوم و کوچ و مهاجرت روستائیان به شهرها، بافت گلیم و فرش در روستاها نیز نابود شد.
محقق فرش ایرانی تصریح می‌کند: دیگر فرش قزوین در بازار فرش تنها یک خاطره است و برای مشاهده آن، نمونه‌هایی از فرش قزوین در موزه ملی فرش در تهران و همچنین تعدادی از آن نیز در مخزن امامزاده حسین (ع) شهر قزوین وجود دارد که امکان بازدید برای عموم ندارد و از نحوه نگهداری و آخرین وضعیتش نیز اطلاعی نداریم.
بهمند می‌گوید: اخیرا در برخی حراجی‌های آمریکایی و آلمانی نمونه‌هایی از همان فرش‌های صادراتی صد سال گذشته به فروش گذاشته شده و اگر از سوی مسئولان برای خرید و انتقال این فرش‌ها به کشور اقدامی صورت گیرد، می‌تواند کاری ماندگار و قابل تقدیر در احیای فرش قزوین باشد.
ردپای فرش قزوین در خانه‌های سنتی
پدر یکی از خانواده‌های سنتی قزوین به نام سیدرضی نیز به خبرنگار تسنیم درباره فرش قزوین چنین می‌گوید: علاقه مردم قزوین به هنر و به خصوص فرش دستباف بر هیچ کس پوشیده نیست و اگر به خانه‌های سنتی قزوینی‌ها سر بزنیم رد پایی از فرش‌های لاکی قدیمی قزوین با طرح‌های اسلیمی و عباسی را می‌توانیم ببینیم.
وی عنوان می‌کند: فرش دستباف روح انسان را جلا می‌دهد و هیچگاه فرش ماشینی نمی‌تواند جای این ستاره درخشان هنر ایرانی را بگیرد اما امروز دیگر فرش قزوین تولید نمی‌شود که بتوانیم از آن تهیه کنیم.
کاخ مرمر مفروش به هنر قزوین
ذکر روایتی از محمدتقی معتمدی از صاحبان کارگاه فرش‌بافی قزوین در یکصد سال قبل خالی از لطف نیست که می‌گوید: «رضاشاه 48 جفت قالی سفارش داد که حدود یک‌سال بعد برای مراسم ازدواج محمدرضا پهلوی ولیعهد با فوزیه استفاده شد. از کارخانه اعتماد درخواست شده بود نماینده‌ای به دربار بفرستیم و تمام اتاق‌های کاخ مرمر اندازه‌گیری شود. حدود یک‌سال، تمام تولیدات کارخانه به سفارش دربار اختصاص یافت... قالی‌های سفارش داده شده همه بزرگ پارچه و مناسب تالار و اتاق های کاخ بودند».
بهمن ماه سال گذشته بود که سیدداوود موسوی سرپرست معاونت توسعه بازرگانی وزارت صنعت، معدن و تجارت گفت: موضوع فرش در ساختار و سیاست‌های پیشین وزارت صمت، در حد یک اداره زیر مجموعه اداره کل دیگری قرار داشت اما با ساختار و رویکرد جدید در این وزارتخانه، «مرکز ملی فرش ایران» به طور مجدد احیا شد.
وی که در آیین افتتاح نمایشگاه تخصصی فرش دستباف در اصفهان سخنرانی می‌کرد افزود: تشکیل کمیته صادرات به عنوان نخستین اقدام در زمینه صادرات فرش انجام شده است و ما چالش‌های مد نظر فعالان این صنعت را در این کمیته بررسی خواهیم کرد.
موسوی با اشاره به اینکه مواد 83 و 48 قانون برنامه هفتم در زمینه توسعه زنجیره‌های تولید مورد تاکید قرار گرفته است، خاطرنشان کرد: قوانین لازم و کافی در زمینه فرش وجود دارد و تنها باید با هم‌افزایی بین بخش‌های دولتی و خصوصی، کارها را بخوبی پیش ببریم.
احیای شورای عالی فرش در صمت
رستمی مدیرکل صمت استان نیز در این باره به تسنیم گفت: وزارت صمت در دولت چهاردهم توجه ویژه‌ای به حوزه فرش دارد و بناست شورای عالی فرش در وزارت صنعت، معدن و تجارت احیا شود که با این اتفاق در استان هم این شورا تشکیل می‌شود.
وی تصریح کرد: سهم فرش دستباف 40 میلیون دلار است که باتوجه به تفاهمنامه‌های اخیر با پاکستان و تاجیکستان، این ظرفیت برای تولید فرش ایرانی و صادرات آن از قزوین به کشورهای دیگر وجود دارد.
تارا احمدی که پژوهشی در حوزه فرش ایرانی انجام داده در خلاصه خروجی کار خود که در سایت مقالات ایران منتشر شده، می‌گوید: فرش به عنوان پدیده‌ای تزیینی و کاربردی همواره در زندگی ایرانیان جایگاهی ویژه داشته است، این هنر در مغرب زمین تا مدت‌ها به عنوان هنر ایرانی شناخته می‌شد و در زندگی و تجملات درباری همیشه سهم ویژه‌ای به خود اختصاص داده است.
وی عنوان می‌کند: فرش صفوی و قزوین با داشتن ریشه در فرهنگ کهن ایرانی در عصری طلایی که به عصر زرین هنر و البته اوج هنر فرش‌بافی در ایران شناخته شده، همواره از شکوهی خاص برخوردار است. تعداد بیشماری از قالی‌های نفیس در ایران، بجا مانده از دوران حکومت صفویان هستند. در آن دوره شهرهای قزوین و تبریز به عنوان یکی از بزرگترین مراکز هنر از جمله قالی‌بافی بود و این هنر در دوره صفوی از حالت روستایی و عشایری به صنعتی ملی ارتقا پیدا کرد.
احمدی می‌افزاید: از آنجایی که دسترسی به قالی‌های این دوره میسر نیست به دلیل اینکه تعداد بیشماری از این نمونه‌ها در موزه‌هایی خارج از ایران نگهداری می‌شوند و فقط تعداد اندکی از بافته‌های دوره صفوی در ایران موجود هستند، بنابراین پژوهش خود را به روش تحلیل و تفسیر اسناد و تصاویر موجود در موزه‌های مطرح سراسر دنیا همچون موزه ویکتوریا، موزه آلبرت لندن، موزه پولدی پتزولی میلان و … انجام دادم.
وی یادآور می‌شود: براساس یافته‌های این تحقیق از منظر طرح و نقش، این فرش‌ها به ده گروه قالی‌های؛ گلدانی، درختی، باغی، شکارگاه، بندی و قابی، محرابی (جانمازی)، حیواندار، اسلیمی، ترنجی و افشان، تقسیم شده است.
احمدی معتقد است: صنعت فرش به سبب دگرگونی‌های اجتماعی این دوره تاریخی ویژه همچون همگونی نقش و نگار در آن روزگار، یا اینکه با نام مجموعه‌داری شناخته شده و همچنین به دلیل اینکه در آن دوره بسیاری از قالی‌ها سفارشی بودند و یا صادر می‌شدند بنابراین همه این قالی‌ها نام کشور خاستگاه را به خود می‌گرفتند و ایران عصر صفوی مثل تمامی کشورهای جهان در جایگاهی قرار گرفت که آمد و رفت‌های جدید اجتماعی انسانی، سیاسی و اقتصادی در آن رخ داد؛ اروپاییان، روس‌ها، لهستانی‌ها، پرتغالی‌ها و هندی‌ها به ایران می‌آمدند و این جریان تا مدت‌ها ادامه پیدا کرد و ایران به یک گذرگاه بزرگ آمد و شدهای شاید کهن‌ترین آن مدارک تاریخی و باستانی بسیاری وجود دارد که به ما اجازه می‌دهد تا فرضیه‌هایی در این باره مطرح کنیم و نخستین گام‌ها را برداریم.
به گزارش تسنیم، در سال 1394 جهاد دانشگاهی قزوین موفق شد پس از انجام پژوهش‌های علمی و تلفیق فناوری روز با یافته‌های خود از فرش قزوین، با عنوان مکتب فرش قزوین پس از حدود 80 سال احیا و رونمایی کند اما پژوهشگران هنری عنوان مکتب را برای این هنر در قزوین اغراق‌آمیز توصیف کردند و آن تلاش نیز در همان سال‌ها به فراموشی سپرده شد.
یکی از بازار‌های شهر قزوین بازار سنتی فرش دستباف است که به نام سرای قیصریه معروف است. سابقه پیدایش این بازار به دوران قاجار برمی‌گردد و از آن زمان تاکنون مرکز اصلی خرید و فروش انواع فرش‌های دستباف و صادراتی بوده که در سال‌های اخیر به همت شهرداری قزوین احیا و بازسازی شد، گزارشی از این بازار سال 1399 توسط امیرحسین نظری عکاس این رسانه در خبرگزاری تسنیم منتشر شده است.
انتهای پیام/
