داعش هنوز وجود دارد؟/ داعشی ها اکنون کجا هستند؟
به گزارش تابناک، گروه دولت اسلامی عراق و شام (داعش)، به عنوان سفاک ترین و خشن ترین جریان تروریستی در عصر حاضر شناخته می شود، این گروه که در سال ۲۰۱۴ با ادعای خلافت جهانی به اوج قدرت خود رسید، پس از شکست سرزمینی در عراق و سوریه در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۹، همچنان به عنوان یک تهدید تروریستی فراملی اما نیمه جان باقی مانده است.
وضعیت کنونی گروه تروریستی داعش که روزی نه چندان دور، سر خط اخبار همه دنیا بود، چیست؟ داعش اکنون کجاست؟ اصولا وجود دارد ؟ اگرچه این گروه دیگر کنترل مناطق وسیع را در اختیار ندارد، اما با تغییر استراتژی و تمرکز بر فعالیت‌های شورشی و حملات پراکنده، به حیات خود ادامه می‌دهد.
وضعیت کنونی داعش
داعش پس از از دست دادن قلمرو‌های اصلی خود در عراق و سوریه، به یک گروه شورشی با فعالیت‌های پراکنده تبدیل شده است. این گروه در سال ۲۰۲۵ همچنان در مناطق مختلف جهان، به‌ویژه در خاورمیانه، آفریقا و آسیای مرکزی، فعال است. اگرچه دیگر یک "شبه‌دولت" نیست، اما هسته‌های کوچک و پراکنده آن همچنان توانایی انجام حملات تروریستی را دارند.
بر اساس گزارش جبهه متحد افغانستان تحت رهبری سمیع سادات در ژوئن ۲۰۲۴، شاخه داعش خراسان (ISIS-K) حدود ۹,۰۰۰ جنگجو در افغانستان دارد و ظرفیت حمله به سراسر منطقه را پیدا کرده است. تخمین‌های دیگر از منابع بین‌المللی نشان می‌دهد که تعداد کل جنگجویان داعش در سراسر جهان ممکن است بین ۱۰,۰۰۰ تا ۲۰,۰۰۰ نفر باشد، اگرچه این آمار به دلیل ماهیت مخفی فعالیت‌ها دقیق نیست.
بر اساس داده‌های بخش مانیتورینگ بی‌بی‌سی، حملات داعش در سال ۲۰۲۳ به شدت کاهش یافته بود، اما در سال ۲۰۲۴، به‌ویژه در افغانستان و آفریقا، شاهد افزایش فعالیت‌ها بودیم. به عنوان مثال، داعش در افغانستان در سال ۲۰۲۳ مسئولیت ۲۰ حمله را بر عهده گرفت. همچنین، حمله تروریستی ۱۳ دی ۱۴۰۲ (۳ ژانویه ۲۰۲۴) در کرمان، ایران، که توسط وزارت اطلاعات ایران به داعش نسبت داده شد، نشان‌دهنده ادامه تهدید این گروه است.
چه مناطقی از جهان اسلام خطر رشد داعش را دارد؟
داعش در کشورهایی قادر به گسترش است که دولت‌های آنها ضعیف یا بسیار ناتوان باشند. همچنین دسترسی به دریا و مسیرهای مهاجرتی مناسب برای آنها وجود داشته باشد. علاوه بر این، از دیدگاه رهبران داعش، وجود ضعف‌های امنیتی و شرایط اجتماعی مناسب برای حضور این گروه اهمیت دارد. همچنین زمینه‌های فرهنگی و سایر عوامل باید مهیا باشد تا داعش بتواند مورد پذیرش قرار گیرد و در آن منطقه مستقر شود. در واقع، ناکارآمدی سیستم امنیتی، ارتباطات زمینی، و وجود محرومیت‌های اجتماعی (که برای داعش جذابیت دارد) از عوامل کلیدی هستند. شرایط اجتماعی و وضعیت اقتصادی باید به گونه‌ای باشد که حضور داعش برجسته‌تر شود و به عنوان گزینه‌ای جذاب برای مردم مطرح گردد.
با این توضیح، داعش توانسته در برخی کشورها حضور چشمگیری داشته باشد. در این میان، کشورهایی با دولت‌های ضعیف یا دولت‌های مرکزی که توانایی کنترل کامل بر قلمرو خود ندارند، به داعش کمک می‌کنند تا آن مناطق را به عنوان پایگاه خود انتخاب کنند. برای مثال، نیجریه هرچند دارای دولتی قدرتمند است، اما در مناطق شمالی خود با چالش‌هایی مواجه است. همچنین، دولت مصر در صحرای سینا (منطقه‌ای دورافتاده) زمینه‌ای برای فعالیت داعش فراهم کرده است. داعش همچنین در کشورهایی مانند مالی، چاد و نیجر، که دولت‌های ضعیفی دارند، حضور خود را گسترش داده است.
علاوه بر این، داعش تلاش کرده گروه‌های تکفیری موجود در این مناطق را (به نحوی که با داعش بیعت کنند) تقویت کند. برای نمونه، گروه انصار بیت‌المقدس که با داعش بیعت کرده، در سومالی نیز با گروه الشباب، که پیش‌تر با القاعده پیوندهایی داشت، اکنون روابطی با داعش برقرار کرده است.
در واقع، داعش کوشیده از وجود گروه‌های افراطی تکفیری در مناطق مختلف آفریقا بهره‌برداری کند. همچنین، داعش تلاش کرده در مناطق نفت‌خیز حضور پررنگ‌تری داشته باشد. برای مثال، تلاش داعش برای حضور در نیجریه، کشوری نفت‌خیز، مشهود است و حتی گفته می‌شود داعش با شرکت‌های بزرگ نفتی ارتباطاتی دارد. شاید یکی از ابزارهای شرکت‌های بزرگ نفتی برای کنترل کشورهای اسلامی و خدشه‌دار کردن چهره اسلام، از طریق داعش باشد.
موضع‌گیری‌های علمای اهل تسنن بسیاری از بسترهای موجود در آفریقا برای حضور داعش را از بین برده است. از سوی دیگر، دولت‌ها نسبت به داعش حساسیت زیادی پیدا کرده‌اند و همکاری‌های نسبی برای مقابله با نیروهای داعش وجود دارد.
در حال حاضر، دولت مستقر در سومالی در تأمین امنیت کشور ناتوان است و قدرت آن تنها در پایتخت، یعنی موگادیشو، متمرکز است. همچنین، در نیجریه و مالی نیز نگاهی جدی به مقابله با داعش وجود دارد. در سایر کشورها به نظر نمی‌رسد داعش توانسته باشد یا بتواند نقش مهمی ایفا کند. همچنین، داعش نمی‌تواند حضوری مشابه آنچه در سوریه و عراق داشت، در کشورهای آفریقایی داشته باشد.
در واقع، در سوریه و عراق، انگیزه‌های خارجی نیز به داعش کمک می‌کرد و محموله‌های مختلفی از سوی کشورهای غربی در اختیار داعش قرار می‌گرفت، با هدف تأمین امنیت اسرائیل و تضعیف سوریه. اما چنین انگیزه‌ای از سوی بازیگران خارجی برای کشورهای آفریقایی وجود ندارد. بنابراین، انگیزه‌ای که باعث شود کشورهای غربی به طور پنهانی به داعش کمک کنند، در این منطقه دیده نمی‌شود و به همین دلیل داعش نمی‌تواند مانند سوریه و عراق، حضور گسترده‌ای در کشورهای آفریقایی داشته باشد.
در برآوردهای آماری مختلف، اطلاعات بسیار متفاوتی ارائه شده است. برخی آمارها از ۸۸ هزار نفر، برخی از ۱۰۰ هزار نفر یا ۵۰ هزار نفر و غیره سخن گفته‌اند. در واقع، تعداد این نیروها در شهرها متغیر است. هنگامی که شرایط بحرانی می‌شود، این نیروها به سوریه و عراق می‌روند. همچنین، بخشی از نیروهای داعش ممکن است در مناطق دورافتاده، کوه‌ها و غیره حضور داشته باشند. علاوه بر این، در شمال نیجریه نیز آمار دقیقی از تعداد نیروهای داعش در دست نیست. زیرا گروه مسلح بوکوحرام با داعش بیعت کرده، اما شهرهای نیجریه را با خود همراه ندارد و در وضعیت متغیری قرار دارد. بنابراین، برآورد کلی از حضور داعش در آفریقا وجود ندارد و در هیچ شهری از شهرهای آفریقا، کسی پرچم داعش را برافراشته نکرده است. برخلاف برخی شهرهای عراق و سوریه که در روزهای ابتدایی از داعش حمایت می‌کردند و به نفع آن شعار می‌دادند، در کشورهای آفریقایی چنین چیزی مشاهده نشده است. علاوه بر این، داعش اکنون در ضعیف‌ترین موقعیت خود قرار دارد.
موضوع به مردم و روحانیان اهل سنت بستگی دارد. اگر زمینه‌های لازم برای حضور در شبکه‌ها وجود نداشته باشد و نتوانند مردم را فریب دهند، در این صورت نمی‌توانند حوزه‌های اجتماعی و سیاسی را تحت تأثیر قرار دهند. دومین مسئله به توانایی دولت‌ها بازمی‌گردد. اگر دولت‌ها بتوانند امنیت مرزهای طولانی آفریقا را تأمین کنند، از شکل‌گیری داعش جلوگیری خواهد شد. وجود مرزهای طولانی، کمبود ابزار و نیروها برای کنترل مرزها، نارضایتی اجتماعی، شرایط نابسامان اجتماعی و مشکلات اقتصادی می‌تواند انگیزه‌ای برای حضور داعش باشد. در برخی کشورها، وجود معادن جدید نفت، محصولات کشاورزی و غیره می‌تواند شرایط نابسامان اجتماعی و مشکلات اقتصادی را تشدید کند. کشورهای غرب آفریقا نمونه خوبی برای این مشکل هستند، هرچند نوعی رفاه نسبی اجتماعی در این کشورها ایجاد شده است، اگرچه با استانداردهای مطلوب فاصله دارد؛ اما همین موضوع خود باعث کاهش تمایل افراد برای پیوستن به داعش شده است.
امکانات داعش
داعش دیگر منابع مالی گسترده‌ای مانند درآمد نفتی یا مالیات‌گیری از مناطق تحت کنترل خود در اوج قدرت (۲۰۱۴-۲۰۱۵) ندارد. با این حال، این گروه همچنان از روش‌های زیر برای تأمین مالی استفاده می‌کند: قاچاق مواد مخدر، اخاذی از تجار محلی، و جمع‌آوری کمک‌های مالی از حامیان خصوصی در برخی کشورها، بیشتر سلاح‌های داعش همچنان از زرادخانه‌های قدیمی عراق (دوران صدام حسین) مانند کلاشنیکف، مسلسل پی‌کا و راکت‌انداز‌های آرپی‌جی-۷ تأمین می‌شود. همچنین، غنائم جنگی از درگیری‌های محلی در سوریه، افغانستان و آفریقا به تقویت توان نظامی آنها کمک کرده است.
داعش از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های رمزنگاری‌شده برای جذب نیرو و انتشار پروپاگاندا استفاده می‌کند. مجله آنلاین "دابق" و کانال‌های تلگرامی همچنان ابزارهای کلیدی برای گسترش ایدئولوژی هستند.
مناطق تحت سیطره
داعش دیگر کنترل سرزمینی گسترده‌ای مانند سال‌های ۲۰۱۴-۲۰۱۷ ندارد، اما هسته‌های شورشی و پراکنده آن در مناطق زیر فعال هستند:
عراق و سوریه: مناطق کوچکی در نواحی مرکزی و مرزی عراق و سوریه همچنان شاهد فعالیت‌های پراکنده داعش هستند. این مناطق عمدتاً بیابانی و کوهستانی هستند و به دلیل ضعف حاکمیت مرکزی، پناهگاه‌های مناسبی برای این گروه فراهم می‌کنند.
افغانستان: شاخه داعش خراسان (ISIS-K) در مناطق مرزی شمال، شمال شرق و شمال غرب افغانستان، به‌ویژه در نزدیکی تاجیکستان، پاکستان و چین، فعال است. این مناطق به دلیل کوهستانی بودن، بستر مناسبی برای حملات مرزی فراهم می‌کنند.
آفریقا: داعش در غرب آفریقا (به‌ویژه مالی، نیجریه و منطقه ساحل)، صحرای آفریقا، سومالی، موزامبیک و جمهوری دموکراتیک کنگو حضور دارد. از سال ۲۰۲۳، بخش‌های وسیعی از مالی تحت کنترل داعش قرار گرفته است.
آسیای مرکزی: حضور داعش در کشورهایی مانند ازبکستان و تاجیکستان گزارش شده است. به عنوان مثال، انتشار تصاویری از اهتزاز پرچم داعش در تاشکند و حضور ۵۵۰ جنگجوی ازبک در عراق و سوریه نشان‌دهنده نفوذ این گروه است.
گفتمان داعش
گفتمان داعش همچنان بر پایه ایدئولوژی جهادگرایی سلفی و ادعای خلافت جهانی است. این گروه از تفکرات افرادی مانند ابن تیمیه، سید قطب و یوسف القرضاوی برای توجیه اقدامات خود استفاده می‌کند.
عوامل درونی (استبداد سیاسی، ضعف دموکراسی، تکثر قومی-مذهبی) و عوامل خارجی (ترویج اندیشه‌های تکفیری، رقابت ژئوپلیتیکی) به عنوان دلایل اصلی ظهور داعش شناسایی شده‌اند.
داعش چه تغییرات گفتمانی را تجربه کرده است؟
پس از سیطره طالبان بر افغانستان، داعش تلاش کرده گفتمان خود را از پشتون‌زبان به فارسی‌زبان تغییر دهد تا در میان جوانان تاجیک و فارسی‌زبان نفوذ کند. این تغییر به دلیل رقابت با طالبان و تلاش برای جذب نیرو از مناطق فارسی‌زبان است.
داعش با بهره‌گیری از نارضایتی‌های اجتماعی، فقر، و سرکوب‌های سیاسی در کشورهایی مانند تاجیکستان، جوانان را به سوی خود جلب می‌کند. به عنوان مثال، ممنوعیت ریش برای جوانان در تاجیکستان و حاکمیت ضددینی امامعلی رحمان، زمینه را برای جذب نیرو توسط داعش فراهم کرده است.
تاکتیک های داعش چیست؟
داعش پس از از دست دادن قلمرو، استراتژی خود را از کنترل سرزمینی به عملیات شورشی و حملات تروریستی تغییر داده است: : استفاده از بمب‌گذاران انتحاری همچنان یک تاکتیک کلیدی است، مانند حمله به مسجد شیعیان در کابل و دادگاه عالی کابل در سال ۲۰۱۷.
بمب‌های کنار جاده‌ای یکی از شناسنامه های داعش در عملیات جنگی است که همچنان ادامه دارد، داعش از خودرو‌های هاموی برای نزدیک شدن به نیروهای امنیتی و انجام حملات انفجاری استفاده می‌کند، به‌ویژه در جریان تصرف شهر رمادی.
استراتژی داعش
داعش مناطق مرزی و فاقد حاکمیت قوی را هدف قرار می‌دهد، مانند مناطق کوهستانی افغانستان و بیابان‌های عراق و سوریه، این گروه همچنین با ایجاد هسته‌های شورشی در آفریقا و آسیای مرکزی، به دنبال گسترش نفوذ خود است. استراتژی داعش بر پایه ایجاد اخلال در ساختار‌های قدرت محلی و تبدیل پیروزی‌های نظامی به دستاورد‌های سیاسی است.
