فرارسیدن فصل گرم روابط ایران و پاکستان/همگرایی از فلسطین تا انرژی هسته‌ای
در دهه ۱۹۸۰، ایران و پاکستان در دو جبهه کلیدی همکاری کردند. در طول جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸)، پاکستان بی‌طرفی را حفظ کرد، اما گزارش‌هایی از کمک‌های مالی و تسلیحاتی پنهانی به ایران وجود دارد. همزمان، هر دو کشور از مجاهدین افغان علیه تهاجم شوروی حمایت کردند. به گفته مایکل کگلمن، تحلیلگر ارشد مؤسسه ویلسون، "این همسویی در برابر دشمنان مشترک، پایه‌ای برای اعتماد متقابل بود، هرچند تفاوت در اولویت‌ها گاه مانع همکاری عمیق‌تر شد."
ایران اولین کشوری بود که در ۱۹۴۷ استقلال پاکستان را به رسمیت شناخت. پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹، دیدار وزیر خارجه پاکستان، آغا شاهی، با امام خمینی و کریم سنجابی در مارس ۱۹۷۹ نشان‌دهنده تعهد به تداوم روابط دوستانه بود. امام خمینی این روابط را "بر اساس اسلام" توصیف کرد، نشانه‌ای از اراده دو کشور برای آینده‌ای روشن.
پروژه خط لوله صلح، که در دهه ۱۹۹۰ برای انتقال گاز ایران از طریق پاکستان به هند مطرح شد، نمادی از پتانسیل اقتصادی دو کشور است. اگرچه تحریم‌های آمریکا و چالش‌های مالی پاکستان این پروژه را متوقف کرد، تحلیلگران مانند احمد رشید، روزنامه‌نگار پاکستانی، معتقدند "این طرح همچنان یک ایده راهبردی است که می‌تواند نیازهای انرژی پاکستان را تأمین و ایران را به بازارهای جنوب آسیا متصل کند."
حجم تجارت دوجانبه در سال ۱۳۹۵ ه.ش (۲۰۱۶-۲۰۱۷) به ۱.۱۵ میلیارد دلار رسید، اما دو کشور در ۲۰۲۵ هدف ۱۰ میلیارد دلاری را تعیین کرده‌اند. به گزارش اتاق بازرگانی ایران، اقلام کلیدی صادراتی ایران شامل انرژی، محصولات پتروشیمی و مواد غذایی است، در حالی که پاکستان منسوجات، برنج و محصولات کشاورزی صادر می‌کند. این هدف‌گذاری نشان‌دهنده عزم جدی برای بهره‌برداری از مزیت همسایگی است.
CPEC، بخشی از ابتکار "یک کمربند، یک جاده" چین، با همکاری ایران می‌تواند به کریدوری شرق به غرب تبدیل شود. ایران آمادگی خود را برای ترانزیت کالاهای پاکستانی به آسیای میانه، قفقاز و اروپا اعلام کرده است. به گفته حسن نصرالله‌زاده، پژوهشگر دانشگاه تهران، "اتصال چابهار و گوادر می‌تواند ایران و پاکستان را به محور تجارت جهانی تبدیل کند."
سفرهای مقامات ارشد در دهه‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۲۰ نشان‌دهنده تقویت روابط است. در ۱۴۰۱ ه.ش (۲۰۲۲-۲۰۲۳)، دیدار ژنرال ندیم رضا، رئیس ستاد مشترک ارتش پاکستان، با سردار محمد باقری بر همکاری‌های نظامی تأکید کرد. همچنین، دیدار شهباز شریف و مسعود پزشکیان در می ۲۰۲۵ در تهران، تعهد به صلح و همکاری منطقه‌ای را نشان داد.
در سال ۱۳۹۷ ه.ش، بیش از ۱۰۰ هزار زائر پاکستانی برای گردشگری مذهبی به قم و مشهد سفر کردند. کاروان موتورسواران پاکستانی در ۱۴۰۱ ه.ش با شعار "تحکیم دوستی و گردشگری" به ایران آمد. نمایشگاه اختصاصی ایران در کراچی (۱۴۰۱) نیز با امضای تفاهم‌نامه‌های تجاری، استقبال گسترده‌ای را به دنبال داشت.
ایران و پاکستان در مسائل منطقه‌ای همسو هستند. در می ۲۰۲۵، شهباز شریف و مسعود پزشکیان حمایت از آرمان فلسطین را تأیید کردند. پاکستان همچنین از برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران حمایت کرده است. به گفته اندیشکده شورای آتلانتیک، "این مواضع مشترک، پایه‌ای برای همکاری راهبردی در برابر فشارهای خارجی است."
تهدیدات تروریسم و قاچاق در منطقه بلوچستان، ایران و پاکستان را به همکاری امنیتی سوق داده است. گفت‌وگوهای عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، با مقامات پاکستانی در نوامبر ۲۰۲۴ بر ارتقای امنیت مرزی تأکید کرد. مطالعه مؤسسه صلح پاکستان (۲۰۲۴) نشان می‌دهد همکاری‌های مرزی می‌تواند حوادث تروریستی را تا ۲۵ درصد کاهش دهد.
انتخابات ۸ فوریه ۲۰۲۴ با ادعاهای تقلب و اعتراف لیاقت علی چته، کمیسر انتخاباتی، به دستکاری نتایج همراه بود. تروریسم طالبان پاکستانی و جدایی‌طلبان بلوچ، به همراه بحران اقتصادی، چالش‌های اصلی هستند. فرزانه شیخ از چتم هاوس می‌گوید: "پاکستان در می ۲۰۲۵ در آستانه تحول سیاسی است، اما ثبات نیازمند وحدت ملی است."
تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، نگرانی‌های پاکستان درباره رقابت چابهار با گوادر، و مداخله قدرت‌هایی مانند آمریکا و عربستان موانع کلیدی هستند. به گفته ریچارد مورفی، دیپلمات سابق آمریکایی، "فشارهای خارجی مانع اصلی تحقق پتانسیل اقتصادی ایران و پاکستان است."
ایران و پاکستان با تقویت مناطق آزاد، جلب سرمایه‌گذاری چین، و برنامه‌ریزی بلندمدت می‌توانند به بازیگران کلیدی تجارت جهانی تبدیل شوند. مطالعه دانشگاه لاهور (۲۰۲۴) پیش‌بینی می‌کند همکاری در کریدورهای ترانزیتی، تجارت دوجانبه را تا ۱۲ میلیارد دلار در ۲۰۳۰ برساند. تعهد رهبران به روابط "برادرانه" و همکاری در می ۲۰۲۵، نویدبخش آینده‌ای روشن است.
روابط ایران و پاکستان در چهل سال اخیر (از حدود ۱۳۵۷ ه. ش/۱۹۷۹ میلادی تاکنون) شاهد فراز و نشیب‌هایی بوده است. با وجود چالش‌هایی مانند تفاوت‌های مذهبی، مسائل مرزی، و تنش‌های ژئوپلیتیکی، مقاطعی از روابط بسیار گرم و صمیمی نیز بین دو کشور وجود داشته است.
حمایت ایران از پاکستان در جنگ‌های هند و پاکستان (دهه ۱۹۷۰ و قبل از آن)
اگرچه این موضوع کمی قبل از بازه زمانی مورد نظر (چهل سال اخیر) است، اما پایه روابط گرم دو کشور را شکل داد. ایران در جنگ‌های ۱۹۶۵ و ۱۹۷۱ هند و پاکستان از پاکستان حمایت کرد و کمک‌های نظامی و دیپلماتیک ارائه داد. این حمایت، احساس برادری و همبستگی را در روابط دو کشور تقویت کرد.
روابط در دهه ۱۹۸۰ و حمایت متقابل در جنگ ایران و عراق و جهاد افغانستان
جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸): پاکستان در طول جنگ ایران و عراق سیاست بی‌طرفی را حفظ کرد، اما به دنبال گسترش روابط دوستانه با ایران بود. گزارش‌هایی از کمک‌های مالی و فروش تسلیحات (مانند موشک‌های استینگر و کرم ابریشم) از طریق پاکستان به ایران وجود دارد، هرچند این همکاری‌ها اغلب پنهانی بود.
هر دو کشور در دهه ۱۹۸۰ در حمایت از مجاهدین افغان علیه تهاجم شوروی همکاری داشتند، اگرچه در جناح‌های مختلف عمل می‌کردند. این همسویی در برابر یک دشمن مشترک، روابط را در زمینه امنیتی تقویت کرد.
سفرهای دیپلماتیک و همکاری‌های نظامی و فرهنگی (دهه ۲۰۱۰ و ۲۰۲۰)
سفرهای مقامات ارشد: در سال‌های اخیر، سفرهای متعدد مقامات بلندپایه دو کشور نشان‌دهنده گرمی روابط بوده است. به عنوان مثال، در سال ۱۴۰۱ ه. ش (۲۰۲۲-۲۰۲۳)، سفر ژنرال ندیم رضا، رئیس وقت ستاد مشترک ارتش پاکستان، به ایران و دیدار با سردار محمد باقری، رئیس ستاد کل نیرو‌های مسلح ایران، بر عزم دو کشور برای گسترش همکاری‌های نظامی و منطقه‌ای تأکید کرد.
در سال ۱۳۹۷ ه. ش، بیش از ۱۰۰ هزار زائر پاکستانی برای گردشگری مذهبی به ایران (به‌ویژه قم و مشهد) سفر کردند. همچنین، کاروان موتورسواران پاکستانی در سال ۱۴۰۱ با شعار «تحکیم دوستی و گردشگری دو همسایه» به ایران سفر کرد. نمایشگاه اختصاصی ایران در کراچی در سال ۱۴۰۱ با استقبال پرشور تجار و مردم پاکستان همراه شد و تفاهم‌نامه‌هایی برای افزایش تجارت دوجانبه امضا گردید.
متغیرهای روابط ایران و پاکستان و تحلیل دینامیک گرمی و سردی روابط
روابط ایران و پاکستان تحت تأثیر متغیرهای متعدد سیاسی، اقتصادی، امنیتی و ژئوپلیتیکی قرار دارد. این متغیرها گاه به گرمی و همکاری منجر شده و گاه تنش‌هایی را ایجاد کرده‌اند. برای مثال، پتانسیل اتصال بندر چابهار و گوادر نشان‌دهنده فرصت‌های همکاری است. ایران با ذخایر نفت و گاز خود می‌تواند نیازهای انرژی پاکستان را تأمین کند، در حالی که پاکستان بازار و مسیر ترانزیتی برای ایران ارائه می‌دهد.
پروژه خط لوله صلح (IPI) نمونه‌ای از این همکاری بالقوه است. از سوی دیگر، امنیت منطقه‌ای و تهدیدات مشترک مانند تروریسم، قاچاق مواد مخدر و جدایی‌طلبی در منطقه بلوچستان (سیستان و بلوچستان ایران و بلوچستان پاکستان) همکاری را ضروری می‌کند. حملات گروه‌هایی مانند جیش‌العدل و طالبان پاکستانی این نیاز را برجسته کرده است. با این حال، فشارهای خارجی و ژئوپلیتیک، از جمله مداخله قدرت‌هایی مانند آمریکا، عربستان و هند، بر روابط تأثیر می‌گذارد. تحریم‌های ایران و روابط نزدیک پاکستان با عربستان گاه تنش‌زا بوده و برای مثال، فشارهای آمریکا باعث توقف پروژه خط لوله صلح شد. سیاست داخلی دو کشور نیز نقش مهمی دارد؛ ثبات یا ناآرامی سیاسی در پاکستان، مانند نقش ارتش یا برکناری عمران خان، و تغییرات سیاسی در ایران، مانند رویکرد دولت‌ها پس از انقلاب، بر روابط اثرگذار بوده است. به عنوان نمونه، دولت‌های محافظه‌کار در ایران و ائتلاف‌های PML-N در پاکستان اغلب روابط را تقویت کرده‌اند. روابط پولی و بانکی نیز به دلیل ضعف زیرساخت‌های بانکی و تحریم‌های ایران مانع تجارت شده، اما تلاش‌هایی برای بهبود آن در جریان است، مانند تأکید رئیس‌جمهور ایران در می ۲۰۲۵ بر تقویت روابط پولی.
روابط ایران و پاکستان در مقاطعی به دلیل منافع مشترک، تهدیدات خارجی و دیپلماسی فعال گرم شده است. در دهه ۱۹۷۰، طی جنگ‌های هند و پاکستان (۱۹۶۵ و ۱۹۷۱)، ایران به دلیل نگرانی از نفوذ هند و همسویی با پاکستان، کمک‌های نظامی و دیپلماتیک ارائه داد که حس برادری را تقویت کرد و تهدید مشترک (هند) باعث همگرایی استراتژیک شد. در دهه ۱۹۸۰، در جریان جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸) و جهاد افغانستان، پاکستان بی‌طرفی در جنگ ایران و عراق را حفظ کرد، اما کمک‌های پنهانی ارائه داد و هر دو کشور علیه تهاجم شوروی در افغانستان همکاری کردند. وجود دشمن مشترک (شوروی) و نیاز به ثبات منطقه‌ای همکاری را تقویت کرد.
با این حال، تنش‌ها در روابط ایران و پاکستان اغلب به عوامل خارجی، رقابت‌های منطقه‌ای و مسائل مرزی مرتبط است. در دهه ۱۹۹۰، اوج‌گیری درگیری‌های شیعه و سنی در پاکستان به دلیل تفاوت‌های مذهبی (ایران شیعه، پاکستان عمدتاً سنی) و حملات به شیعیان، تنش ایجاد کرد و مسائل فرقه‌ای تحت تأثیر گروه‌های افراطی روابط را تضعیف کرد. در دهه ۲۰۰۰، تحریم‌های آمریکا علیه ایران و فشار بر پاکستان برای قطع همکاری، پروژه خط لوله صلح را متوقف کرد و مداخله قدرت‌های خارجی، به‌ویژه آمریکا، مانع همکاری اقتصادی شد. در دهه ۲۰۱۰، توسعه بندر چابهار با حمایت هند باعث نگرانی پاکستان شد، زیرا این بندر می‌توانست با بندر گوادر رقابت کند و نفوذ هند در منطقه را افزایش دهد.
این رقابت ژئوپلیتیکی و نقش هند تنش ایجاد کرد. در سال ۲۰۲۴، حملات متقابل مرزی در ژانویه، زمانی که ایران به مواضع جیش‌العدل در خاک پاکستان حمله کرد و پاکستان در پاسخ مناطقی در ایران را هدف قرار داد، به تنش دیپلماتیک موقت منجر شد. ضعف هماهنگی امنیتی و فعالیت گروه‌های تروریستی روابط را سرد کرد. به طور مداوم، وابستگی پاکستان به کمک‌های مالی عربستان و روابط نزدیک با آمریکا، به‌ویژه در زمان جنگ علیه تروریسم، گاه با منافع ایران تعارض داشت و همسویی پاکستان با رقبای ایران (عربستان و آمریکا) عامل تنش بود.
تحلیل داده‌ها و مطالعات، مانند گزارش‌های مؤسسه صلح پاکستان، دانشگاه تهران و اندیشکده‌هایی مانند چتم هاوس، رابطه‌های معناداری را نشان می‌دهد. وجود تهدیدات مشترک، مانند شوروی در دهه ۱۹۸۰ یا تروریسم در بلوچستان، همکاری امنیتی و دیپلماتیک را تقویت می‌کند. مطالعه مؤسسه صلح پاکستان در ۲۰۲۴ نشان می‌دهد همکاری مرزی، حوادث تروریستی را ۲۵ درصد کاهش داده است. منافع اقتصادی متقابل، مانند نیاز پاکستان به انرژی و نیاز ایران به ترانزیت، روابط را گرم می‌کند و هدف‌گذاری تجارت ۱۰ میلیارد دلاری در ۲۰۲۵ نمونه این همگرایی است. در مقابل، فشارهای خارجی، مانند مداخله آمریکا و عربستان (توقف خط لوله صلح)، با ضریب همبستگی بالا عامل تنش است. دیپلماسی فعال، مانند سفرهای مقامات (دیدار می ۲۰۲۵ شریف و پزشکیان) و تبادلات فرهنگی، به طور مستقیم اعتماد و همکاری را افزایش می‌دهد. با این حال، رقابت منطقه‌ای، مانند روابط پاکستان با هند و عربستان و نگرانی از چابهار، با سردی روابط همبستگی دارد. تحلیل شورای آتلانتیک در ۲۰۲۳ نشان می‌دهد رقابت بندری ۱۵ درصد از پتانسیل همکاری ترانزیتی را کاهش داده است.
در مجموع، روابط ایران و پاکستان تحت تأثیر اشتراکات فرهنگی، موقعیت ژئوپلیتیکی، نیازهای اقتصادی، امنیت و فشارهای خارجی است. گرمی روابط اغلب در زمان تهدیدات مشترک (دهه ۱۹۸۰، ۲۰۲۰)، تلاش‌های اقتصادی (خط لوله صلح، هدف ۱۰ میلیارد دلاری) و دیپلماسی فعال (سفرهای اخیر) رخ داده است. در مقابل، سردی روابط به تنش‌های فرقه‌ای، فشارهای خارجی (آمریکا، عربستان)، رقابت چابهار و گوادر و درگیری‌های مرزی مرتبط است. رابطه‌های معنادار نشان می‌دهد که غلبه بر موانع خارجی و تقویت همکاری‌های امنیتی و اقتصادی می‌تواند روابط را به سطحی پایدار و راهبردی برساند.
وضعیت فعلی پاکستان چگونه است؟
- حزب مسلم لیگ پاکستان (شاخه نواز، PML-N):
- نواز شریف، نخست‌وزیر سابق، رهبر اصلی این حزب است و شهباز شریف، برادرش، نخست‌وزیر کنونی است.
- پس از انتخابات ۸ فوریه ۲۰۲۴، PML-N با ۷۵ کرسی در مجلس ملی، دومین گروه بزرگ شد. این حزب با ائتلاف با حزب مردم پاکستان و دیگران، دولت کنونی را تشکیل داد.
- به طور سنتی مورد حمایت بخشی از ارتش و محافظه‌کاران بوده و بر توسعه زیرساخت‌ها و اقتصاد تمرکز دارد.
-
- حزب مردم پاکستان (PPP):
- ذوالفقار علی بوتو بنیان‌گذار آن بود و اکنون بلاول بوتو زرداری، پسر بی‌نظیر بوتو، رهبری را بر عهده دارد.
- در انتخابات ۲۰۲۴، ۵۴ کرسی به دست آورد و شریک کلیدی در دولت ائتلافی شهباز شریف است.
- یک حزب چپ‌گرا، سوسیالیست دموکراتیک و سکولار است که پایگاه قوی‌ای در ایالت سند دارد و عضو انترناسیونال سوسیالیستی است.
-
- حزب تحریک انصاف پاکستان (PTI):
- عمران خان، نخست‌وزیر سابق (۲۰۱۸-۲۰۲۲)، بنیان‌گذار و رهبر معنوی آن است، هرچند در حال حاضر زندانی است.
- در انتخابات ۲۰۲۴، نامزدهای مستقل مورد حمایت PTI توانستند ۱۰۱ کرسی از ۲۶۶ کرسی مستقیم مجلس ملی را کسب کنند، اما به دلیل حکم دادگاه عالی مبنی بر محرومیت PTI از نماد انتخاباتی (به علت عدم برگزاری انتخابات درون‌حزبی)، به صورت مستقل رقابت کردند. PTI همچنان یک نیروی محبوب و مخالف سرسخت دولت کنونی است.
- این حزب بر مبارزه با فساد و برقراری عدالت اجتماعی تمرکز دارد و پایگاه مردمی قوی‌ای به‌ویژه در میان جوانان و طبقه متوسط دارد.
-
