نگاهی به عمارت بادگیر کاخ گلستان بجا مانده از دوران فتحعلی شاه قاجار با آینه‌کاری های شگفت‌انگیز که چشم هر بیننده‌ای را مجذوب خود می کند
به گزارش سرویس مجله خانواده ساعدنیوز، عمارت بادگیر یکی از آثار تاریخی شاخص در مجموعه کاخ گلستان و از دیدنی‌های برجسته تهران به شمار می‌آید. این بنا نخستین‌بار در دوره فتحعلی‌شاه در بخش جنوبی باغ گلستان ساخته شد و بعدها در زمان ناصرالدین‌شاه دستخوش تغییرات اساسی شد تا به شکل کنونی خود برسد. عمارت بادگیر با معماری منحصربه‌فرد و تزیینات چشمگیرش، جایگاهی ویژه در میان کاخ‌های تاریخی تهران دارد و مکانی فوق‌العاده برای عکاسی و ثبت مناظر دل‌انگیز است.
هرآنچه باید درباره عمارت بادگیر کاخ گلستان بدانید:
عمارت بادگیر کاخ گلستان کجاست؟
آدرس: استان تهران، شهر تهران، منطقه 12، خیابان 15 خرداد، میدان ارگ
عمارت بادگیر در ضلع جنوبی کاخ گلستان در تهران، خیابان پانزده خرداد، میدان ارگ قرار دارد.
مسیر دسترسی به عمارت بادگیر کاخ گلستان
مترو: مترو بهترین راه دسترسی به کاخ گلستان است. برای رسیدن به این مجموعه باید در ایستگاه پانزده خرداد در خط یک مترو از قطار پیاده شوید و پس از خروج از ایستگاه در خیابان پانزده خرداد به‌سمت شرق بروید تا به خیابان داور برسید. ورودی کاخ گلستان در این خیابان قرار دارد و از ایستگاه مترو تا این ورودی تنها پنج دقیقه پیاده‌روی لازم است.
خودروی شخصی: خیابان‌های منتهی به کاخ گلستان از جمله باب همایون، صور اسرافیل، داور و سبزه میدان سنگ‌فرش شده‌اند و وسایل نقلیه نمی‌توانند در این محدوده تردد کنند. پس اگر با خودروی شخصی به‌سمت این جاذبه می‌روید، باید خودروی خود را در خیابان‌های اطراف پارک کنید و ادامه مسیر را پیاده بروید. همچنین در نظر داشته باشید که این بخش از شهر در محدوده طرح ترافیک قرار دارد.
معرفی عمارت بادگیر کاخ گلستان
کاخ گلستان از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری تهران است که بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی بازدید از آن را در برنامه خود قرار می‌دهند. در میان ساختمان‌های این مجموعه تاریخی، عمارت بادگیر جایگاه ویژه‌ای دارد؛ بنایی که نام خود را از بادگیر بلند و شاخصش گرفته است.
این عمارت که سومین بنای قدیمی کاخ گلستان به شمار می‌رود، در بخش جنوبی مجموعه قرار دارد. ساخت آن به دوران فتحعلی‌شاه قاجار بازمی‌گردد، اما در زمان ناصرالدین‌شاه تغییرات اساسی و بازسازی‌های متعددی در آن صورت گرفت که ظاهر امروزی‌اش نتیجه همان دوران است. عمارت بادگیر در گذشته از اهمیت بالایی برخوردار بود و اغلب جلسات هیئت وزرا در آن برگزار می‌شد. آخرین مرمت این ساختمان به پاییز 1383 برمی‌گردد و از آن زمان به روی عموم بازگشایی شد. با وجود ابعاد کوچک‌تر نسبت به سایر بناهای مجموعه، عمارت بادگیر به دلیل تزیینات منحصر‌به‌فردش بسیار محبوب است و سوژه عکس‌های فراوانی قرار گرفته است.
تاریخچه عمارت بادگیر کاخ گلستان
بر اساس اسناد و مدارک موجود، ساخت عمارت بادگیر در دو دوره تاریخی صورت گرفته است: نخست در زمان فتحعلی شاه قاجار و سپس در دوره ناصرالدین شاه. یحیی ذکاء در کتاب تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، این بنا را متعلق به دوره فتحعلی شاه می‌داند؛ نظریه‌ای که مورد استناد بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است. تزیینات داخلی عمارت نیز با دیگر بناهای متعلق به همین دوره همخوانی دارد و بر این اساس، قدمت اولیه آن به دوران فتحعلی شاه نسبت داده می‌شود.
با وجود آنکه در دوره ناصرالدین شاه و حتی در دوره پهلوی دوم، تغییرات و بازسازی‌های زیادی بر روی این بنا انجام شده است، خوشبختانه بخش عمده‌ای از تزیینات اصیل آن دست‌نخورده باقی مانده است. شواهد این تغییرات را می‌توان از طریق مقایسه نقاشی‌های آبرنگ محمود خان ملک‌الشعرا در سال‌های 1278 و 1281 هجری قمری با عکس‌های بعدی عمارت مشاهده کرد.
از سوی دیگر، صدیقه گلشن در مقاله‌ای با عنوان «گلستان، باغ گلستان – ارگ تاریخی تهران» ساخت این عمارت را به سال 1270 هجری قمری و دوره ناصرالدین شاه نسبت می‌دهد. این دیدگاه نیز با توجه به بازسازی‌های انجام‌شده در آن دوره، تا حدی قابل پذیرش است. در همین دوران، معمار حاج علی‌خان حاجب‌الدوله مسئول بازسازی عمارت بود و آن را به شکل کنونی درآورد.
جالب توجه اینکه، در هیچ یک از منابع مکتوب دوره فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه اشاره مستقیمی به روند ساخت عمارت بادگیر نشده است. به همین دلیل، برخی بر این باورند که این بنا در ابتدا جزو املاک سلطنتی نبوده و شاید به همین خاطر، اطلاعات محدودی از آن در منابع تاریخی ثبت شده است. با این حال، دکتر «ژوانس فووریه» (Zhvans Fvvryh)، پزشک فرانسوی دربار ناصرالدین شاه، شرح دقیقی از این عمارت ارائه داده است. او می‌نویسد:
"عمارت بادگیر را از آن جهت چنین نامیده‌اند که چهار بادگیر به‌صورت برج در چهار سمت آن ساخته شده است. در سمت چپ عمارت، قوش‌خانه‌ای قرار دارد که اکنون متروک است، و در سمت راست زین‌خانه‌ای وجود دارد که زین و یراق‌های گران‌بها تا سقف در آن چیده شده‌اند. نمای جلویی عمارت که به باغ گلستان مشرف است، دارای پنجره‌های شیشه‌ای عریض است. راه ورود به اتاق‌ها از طریق پلکان مرمری است که در حیاط سمت راست عمارت قرار دارد. در انتهای همین حیاط نیز کارخانه‌های الماس‌تراشی سلطنتی جای دارند. در آنجا قطعات خام و ناهموار الماس زرد که از کاپ وارد شده و اخیراً در اروپا خریداری شده بود، در دست الماس‌تراشان دیده می‌شد."
مطالعات تاریخی نشان می‌دهد که عمارت بادگیر در ابتدا در اختیار محمدعلی میرزا دولتشاه، یکی از شاهزادگان قاجاری، بوده و پس از او توسط عباس میرزا، نایب‌السلطنه، مورد استفاده قرار گرفته است. بعدها، این عمارت به ظل‌السلطان علیشاه میرزا، پسر فتحعلی شاه، واگذار شد و او در آن ساکن شد. سپس پسرش، سیف‌الدوله میرزا، عمارت را تصرف کرد. اما پس از بروز اختلافاتی میان دولت‌های ایران و انگلستان، این ملک از او پس گرفته شد و در نهایت به مالکیت ناصرالدین شاه درآمد. در همین دوران بود که حاج علی‌خان حاجب‌الدوله، با انجام بازسازی‌های گسترده، بنای عمارت را به شکل کنونی درآورد.
بخش های مختلف عمارت بادگیر کاخ گلستان
بخش اصلی عمارت
عمارت بادگیر علاوه بر بادگیرهای زیبایش، تزیینات خیره‌کننده‌ای نیز دارد. به بخش اصلی این عمارت که وارد شوید، تالاری آینه‌کاری پیش روی شما قرار می‌گیرد که تالار شاه‌نشین نام دارد. این تالار از دو گوشواره (دو اتاق کوچک متصل به شاه‌نشین)، دو هشتی و یک حوض‌خانه تشکیل شده که در حال حاضر به موزه عکس‌خانه تبدیل شده است. تالار شاه‌نشین، 9 ارسی با شیشه‌های رنگی دارد که شما را به دنیای خیال‌انگیز بازی رنگ و نور می‌برند. این پنجره‌ها که از عناصر معماری ایرانی هستند، به‌سمت بالا باز می‌شوند.
ستون‌ها، دیوارها و سقف شاه‌نشین مزین به نقاشی و زرنگاری‌های چشم‌نوازی هستند که هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌کنند. گچ‌بری و منبت‌کاری از دیگر تزیینات این تالار بزرگ به شمار می‌روند که در کنار مرمر، ظاهری کاملا شاهانه به آن بخشیده‌اند. دو ستون گچی مارپیچ در شاه‌نشین وجود دارد که به سبک دوره زندیه نقاشی شده‌اند. ازاره‌های مرمری نیز نقاشی شده‌اند تا این همه زیبایی را تکمیل کنند. در نهایت نیز کفپوش معرق هفت رنگ با طرح بته جقه خودنمایی می‌کند.
اتاق های گوشواره و بالاخانه
اتاق‌های گوشواره از بخش‌های دیگر عمارت بادگیر کاخ گلستان هستند. در زمان برگزاری مهمانی‌های بزرگ که فضای کافی برای پذیرایی در شاه‌نشین وجود نداشت، درهای اتاق‌های گوشواره گشوده می‌شد. کاربری دیگر این اتاق‌ها استقرار نوازندگان در آن بود. بالاخانه به اتاق‌هایی در بام عمارت و در طبقه دوم گفته می‌شود که کاربردهای متفاوتی از جمله انبار داشتند.
بر اساس پلان عمارت، کانال‌هایی از بادگیرها به حوض‌خانه منتهی می‌شوند. کانال‌های بادگیرهای شمالی به‌صورت خطی مستقیم هستند و کانال‌های بادگیرهای جنوبی قوسی منحنی دارند. اگر اتاق‌های گوشواره نبودند، کانال‌های شمالی به زیر پله‌های ورودی بنا می‌رسیدند که در محل پله‌های ورودی حوض‌خانه قرار دارند. بنابراین، اتاق‌های گوشواره به عمارت بادگیر اضافه شدند تا زیبایی آن را دو چندان کنند و در عین حال، مانع از برخورد کانال با محل مزبور شوند. اگر این کار انجام نمی‌شد، بادگیرهای شمالی و جنوبی باید با کانال‌های قوسی به زیرزمین می‌رسیدند یا محل بادگیرها عوض می‌شد.
حوض‌خانه
حوض‌خانه وسیعی در زیر عمارت بادگیر وجود دارد که امروزه به‌عنوان موزه عکس‌خانه به کار می‌رود. این فضای تابستان‌نشین در فصول گرم مورد استفاده ساکنان قرار می‌گرفت و هوایی خنک داشت؛ چراکه بادگیرها به چهار گوشه حوض‌خانه منتهی می‌شدند و هوای خنک را برای آن‌ها به ارمغان می‌آورند. پادشاهان قاجار در ایام تابستان که در تهران حضور داشتند، به‌جای رفتن به ییلاق، به حوض‌خانه می‌رفتند و از هوای خنک آن بهره‌مند می‌شدند.
حوضی مرمری در میان حوض‌خانه وجود دارد که به همین دلیل به آن حوض‌خانه گفته می‌شود. امروزه برای جلوگیری از نفوذ رطوبت و آسیب به بنا، جریان آب منتهی به حوض را قطع کرده‌اند.
معیر الممالک از رجال قاجار، حوض‌خانه بادگیر در زمان ناصرالدین شاه را این‌گونه توصیف می‌کند:
انواع طیور زیبا... را رها کرده بودند. در یک طرف عمارت مزبور نیز لانه و قفس‌هایی ساخته و پرندگان بسیار از هر قبیل در آن گرد آورده بودند و گاه هنگام دانه‌دادن به آن‌ها شاه می‌آمد و به تماشا می‌ایستاد و با همراهان سخن از صید طیور و طرز به‌دام‌آوردن آن‌ها می‌راند.
حوض‌خانه عمارت بادگیر در سال 1378 مرمت شد و حالا در این مکان موزه عکس‌خانه برپا است. در اینجا می‌توانید مجموعه‌ای از عکس‌های دوره قاجار را همراه با وسایل عکاسی آن زمان ببینید و سفری کوتاه در تاریخ عکاسی ایران داشته باشید. ناصرالدین شاه علاقه فراوانی به عکاسی داشت و شخصا عکاسی می‌کرد. عکس‌های خود او نیز در این موزه به نمایش گذاشته شده است و عکس‌های دیگری با دست خط او در این مجموعه دیده می‌شود.
بادگیرها
چهار بادگیر بلند بر فراز عمارت بادگیر وجود دارد که با کاشی‌های معرق آبی و زرد و سیاه تزیین شده‌اند. این سازه هوای بیرون از ساختمان را به درون خود می‌کشد و آن را به داخل خانه هدایت می‌کند. در عمارت بادگیر، هوای حوض‌خانه و تالار و اتاق‌ها با استفاده از بادگیرها خنک می‌شد. گفته می‌شود که برج‌های بادگیر این عمارت تنها بادگیرهای مزین به هنر معرق در ایران هستند. این بادگیرها صرفا با هدف خنک‌کردن داخل ساختمان ساخته نشده‌اند؛ بلکه ارتفاع بلند و تزیینات کاشی‌کاری، اهمیت زیاد آن‌ها در چهره و شکوه ساختمان را نشان می‌دهد.
جالب است بدانید که همین بادگیرها باعث شدند تا تاج‌گذاری مظفرالدین شاه در سال 1313 هجری قمری در این ساختمان برگزار شود؛ چراکه با وجود گرمای شدید هوای شاه‌نشین، عمارت بادگیر بسیار خنک و مطبوع بود.
فیلم عمارت بادگیر کاخ گلستان
در اینجا خبرنگار اختصاصی کجارو از عمارت بادگیر کاخ گلستان، فیلمی تهیه کرده است که با مشاهده آن می‌توانید از هر نقطه این کره خاکی بازدیدی جذاب و دیدنی از بخش‌های مختلف عمارت داشته باشید.
مرمت عمارت بادگیر کاخ گلستان
بر اساس کتیبه موجود در تالار شاه‌نشین، عمارت بادگیر در سال 1326 هجری شمسی توسط وزارت راه مرمت شد. در آن زمان اتاق‌های عمارت کارکرد اداری پیدا می‌کنند و نقاشی‌ها به زیر لایه‌ای از گچ می‌روند. سپس ایوانی در قسمت شمالی و جلوی پنجره‌های ارسی اضافه می‌شود تا راه ورود به حوض‌خانه را تغییر دهند.
یکی از مرمت‌های صورت‌گرفته روی عمارت بادگیر به سال 1350 برمی‌گردد که تغییرات زیادی در آن داده شد. مرحوم مهندس پیرنیا و مرحوم مهندس فروغی ناظران عالی این پروژه بودند و مهندس میرعمادی نیز به‌عنوان مهندس طراح و ناظر مقیم فعالیت می‌کرد. این پروژه بین سال‌های 1349 تا 1350 طراحی و اجرا شد و از 300 کارگر استفاده شد. یکی از تغییرات به دری چوبی مربوط بود که تزییناتی با گل میخ داشت و پس از تعمیر در جای اصلی خود نصب شد. ستون‌های ایوان عمارت بادگیر در ابتدا چوبی بودند و پوششی از آجر و گچ داشتند. این ستون‌ها به‌علت پوسیدگی جای خود را به ستون‌های مرمری دادند. روی ستون‌های مرمری داخل سالن اصلی نیز مرمت‌های اساسی صورت گرفت.
تیرهای سقف عمارت پوسیده شده بودند که از دو طرف توسط ناودانی‌ها تقویت شدند. ایوان عمارت دارای نرده‌های میله‌ای بود که مشبک‌هایی با طرح مشبک‌های مسجد شیخ لطف الله اصفهان جایگزین آن‌ها شدند. شیروانی در گوشه شمال شرقی عمارت بادگیر وجود داشت که به‌دلیل ناهماهنگی با بقیه بنا، در طی مرمت حذف شد. نمای جنوبی بنا پوشیده از گچ بود که در طی پروژه روی آن کاشی‌کاری صورت گرفت. 70 درصد کاشی‌های کف سالن تخریب شده بودند که با طرح‌های گل و بوته اصفهانی دوباره ساخته شدند. نقاشی اتاق‌های گوشواره که با لایه‌ای از گچ پوشانده شده بود، دوباره از زیر این پوشش درآمد. نمای داخلی زیرزمین یا حوض‌خانه نیز در اصل آجری بود؛ اما در یک دوره آن را با گچ پوشانده بودند که در طول مرمت به حالت اولیه خود بازگشت. کف حوض‌خانه مرمرین شد و کانال‌های بادگیرها نیز دستخوش تغییراتی شدند.
نکات بازدید از عمارت بادگیر کاخ گلستان
زمان بازدید از عمارت بادگیر کاخ گلستان در بهار و تابستان از ساعت 9:30 تا 18:30 (فروش بلیط در 6 ماه اول سال تا ساعت 17:30) و در پاییز و زمستان از ساعت 9 تا 17 (فروش بلیط در 6 ماه دوم سال تا ساعت 16) است.
مبلغ ورودی کاخ گلستان در سال 1401 برابر با 5000 تومان است و برای بازدید از عمارت بادگیر باید 4000 تومان بپردازید.
کاخ گلستان در این ایام رحلت امام خمینی (ره) (14 خرداد)، شهادت حضرت علی (ع) (21 رمضان)، تاسوعا و عاشورا، اربعین، رحلت حضرت رسول اکرم (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع) (28 صفر)، شهادت امام جعفر صادق (ع) (25 شوال) و روز طبیعت (13 فروردین) تعطیل است.
در کاخ گلستان جاذبه‌های متعددی همچون عمارت تخت مرمر، خلوت کریم خانی، موزه نگارخانه، کاخ اختصاصی (تالارهای سلام، آینه، عاج، ظروف و برلیان)، عمارت شمس العماره، موزه عکس‌خانه و... وجود دارد که بازدید از هریک مستلزم خرید بلیط جداگانه است.
عکاسی در عمارت بادگیر بدون استفاده از فلاش و سه پایه مجاز است.
از ریختن زباله در فضای داخلی موزه و فضای سبز مجموعه خودداری کنید.
خوراکی خود را به فضای داخلی عمارت نبرید.
