حکایت‌های سعدی در گلستان / باب اول در سیرت پادشاهان؛ حکایت شماره 16 + فایل صوتی و نگاهی به نسخه‌های قدیمی

معنی حکایت شماره 16، باب اول گلستان سعدی

در این متن، نویسنده به مشکلات و سختی‌های زندگی خود و یکی از دوستانش اشاره می‌کند. دوستش از فقر و ناراحتی‌های خود شکایت می‌کند و تمایل دارد به سرزمینی دیگر برود تا از چشم دیگران پنهان بماند. نویسنده به او توصیه می‌کند که در راه امید به زندگی، نباید به خطرات توجه نکند و به این نکته اشاره می‌کند که در زندگی همیشه امید و بیم وجود دارد. وی همچنین به داستان روباهی اشاره می‌کند که به خاطر حسادت دیگران دچار مشکل شده است و توصیه می‌کند که انسان باید از حوادث زمانه نگران نباشد و به قناعت و شکرگزاری بپردازد. در انتها، بیان می‌کند که نباید اجازه داد که حسادت و غرض‌ورزی دیگران بر زندگی‌مان تأثیر بگذارد و اینکه دوستی واقعی در زمان مشکلات نمایان می‌شود.

برگردان به زبان ساده

# یکی از رفیقان شکایتِ روزگارِ نامساعد به نزد من آورد که کفافِ اندک دارم و عیالِ بسیار و طاقتِ بار فاقه نمی‌آرم و بارها در دلم آمد که به اقلیمی دیگر نقل کنم تا در هرآن‌صورت که زندگانی کرده شود، کسی را بر نیک و بدِ من اطّلاع نباشد.

هوش مصنوعی: یکی از دوستانم نزد من آمد و از شرایط سخت زندگی‌اش شکایت کرد. او گفت که درآمد کمی دارد اما خانواده‌اش زیاد است و نمی‌تواند از عهده هزینه‌ها برآید. بارها به این فکر افتاد که به جایی دیگر برود تا کسی از وضعیت خوب یا بد او خبر نداشته باشد.

# بس گرسنه خفت و کس ندانست که کیست

بس جان به لب آمد که بر او کس نگریست

بسا کسا که گرسنه سر به بالین نهاد و کسی ندانست که وی کیست، چه بسیار جانها که به لب رسید و کس در سوک آنها دانهٔ اشکی نیفشاند.

# باز از شَماتتِ اعدا بر اندیشم که به طعنه در قفایِ من بخندند و سعیِ مرا در حقِ عیال بر عدمِ مروّت حمل کنند و گویند:

هوش مصنوعی: دوباره به فکر نیش و کنایه دشمنانم می‌افتم که در غیاب من به تمسخر می‌خندند و تلاش‌هایم برای خانواده‌ام را بی‌رحمانه منتقدانه می‌دانند و می‌گویند:

# مبین آن بی‌حَمیّت را که هرگز

نخواهد دید رویِ نیکبختی

هوش مصنوعی: هرگز کسی که بی‌احساس و بی‌انگیزه است، نخواهد توانست چهره خوشبختی را ببیند.

# که آسانی گزیند خویشتن را

زن و فرزند بگذارد به سختی

هوش مصنوعی: کسی که زندگی آسان را انتخاب می‌کند، باید خانواده‌اش را به سختی‌های زندگی بسپارد.

# و در علم محاسبت چنان که معلوم است چیزی دانم و گر به جاهِ شما جهتی معین شود که موجبِ جمعیّتِ خاطر باشد، بقیّتِ عمر از عهدهٔ شکرِ آن نعمت برون آمدن نتوانم. گفتم: عمل پادشاه، ای برادر، دو طرف دارد امید و بیم یعنی امیدِ نان و بیمِ جان و خلافِ رایِ خردمندان باشد، بدان امید متعّرضِ این بیم شدن.

هوش مصنوعی: در علم محاسبه، آنچه می‌دانم این است که اگر شما به من نعمت خاصی هدیه دهید که باعث جمع شدن افکار و توجه من شود، من دیگر نتوانم تمام عمر به شکرانهٔ آن نعمت بپردازم. گفتم: عملکرد پادشاه، ای برادر، دو جنبه دارد: امید به نان و ترس از جان. این مسئله بر خلاف نظر خردمندان است، چرا که به امید نعمت، ریسک جان را به جان می‌خرند.

# کس نیاید به خانهٔ درویش

که خراجِ زمین و باغ بده

هوش مصنوعی: هیچ‌کس به خانه درویش نمی‌آید، چرا که او مالیاتی بابت زمین و باغ نمی‌پردازد.

# یا به تشویش و غصّه راضی باش

یا جگربند پیش زاغ بنه

هوش مصنوعی: یا باید با نگرانی و غم به زندگی ادامه دهی، یا اینکه خودت را در معرض خطر قرار بده و با وضعیت سخت‌تری مواجه شو.

# گفت: این مناسبِ حالِ من نگفتی و جوابِ سؤال من نیاوردی. نشنیده‌ای که هر که خیانت ورزد، پشتش از حساب بلرزد؟

هوش مصنوعی: او گفت: تو حال مرا درک نکردی و به سؤال من پاسخ ندادید. آیا نشنیده‌ای که هر کس خیانت کند، همیشه از عواقب اعمالش می‌ترسد؟

# راستی موجبِ رضایِ خداست

کس ندیدم که گم شد از رهِ راست

هوش مصنوعی: راستگویی انسان را به رضایت خداوند می‌رساند و من هیچ‌کس را ندیده‌ام که در مسیر درست زندگی، گم شده باشد.

# و حکما گویند: چهار کس از چهار کس به‌جان برنجند حرامی از سلطان و دزد از پاسبان و فاسق از غَمّْاز و روسْبی از محتسب، و آنرا که حساب پاک است از محاسِب چه باک است؟

هوش مصنوعی: حکما می‌گویند: چهار گروه از چهار نفر می‌ترسند؛ حرام‌زاده از سلطان، دزد از نگهبان، فاسق از غیبت‌کننده و روسپی از متولی. اما کسی که در کارهایش بی‌عیب و پاک‌دل است، از کسی که حساب او را رسیدگی می‌کند، هیچ ترسی ندارد.

# مکن فراخ‌رَوی در عمل، اگر خواهی

که وقتِ رفعِ تو، باشد مجالِ دشمن تنگ

اگر خواهی که هنگام تظلّم و دادخواهی از تو در درگاهِ شاه، دشمن فرصت نیابد و بر تو نتازد، در کار دیوانی(امور دولتی) تندروی مکن و پا از حدِّ مقرّر فراتر منه.

# تو پاک باش و مدار از کس، ای برادر، باک

زنند جامهٔ ناپاک گازُران بر سنگ

هوش مصنوعی: ای برادر، تو باید پاک و بی‌آلایش باشی و از دیگران نترسی. نگران این نباش که افرادی که ناپاک‌اند، بر روی سنگ‌هایی که تو روی آن‌ها می‌نشینی، لباس ناپاک خود را بگذارند.

# گفتم: حکایت آن روباه مناسبِ حال توست که دیدندش گریزان و بی‌خویشتن، افتان و خیزان. کسی گفتش: چه آفت است که موجبِ مَخافَت است؟ گفتا: شنیده‌ام که شتر را به سُخْره می‌گیرند.

هوش مصنوعی: گفتم: حکایت آن روباه به حال تو خیلی شبیه است که او را دیدند که ترسیده و بی‌خود در حال فرار است. یکی از دیگران از او پرسید: چه چیزی تو را این‌گونه می‌ترساند؟ او پاسخ داد: من شنیده‌ام که شتر را به وسیله دلیلی خاص به دام می‌گیرند.

# گفت: ای سَفیه! شتر را با تو چه مناسبت است و تو را بدو چه مشابهت؟ گفت: خاموش که اگر حسودان به غرض گویند شتر است و گرفتار آیم، که را غمِ تخلیصِ من دارد تا تفتیشِ حالِ من کند؟ و تا تِریاق از عِراق آورده شود مارگزیده مرده بُوَد. تو را همچنین فضل است و دیانت و تقوی و امانت، امّا مُتِعَنِّتان در کمین‌اند و مدّعیان گوشه‌نشین. اگر آنچه حُسنِ سیرتِ توست به خلافِ آن تقریر کنند و در معرِض خطاب پادشاه افتی در آن حالت مجالِ مقالت باشد؟ پس مصلحت آن بینم که مُلکِ قَناعت را حراست کنی و ترکِ ریاست گویی.

هوش مصنوعی: گفت: ای نادان! بین تو و شتر چه نسبتی وجود دارد و چه وجه مشترکی دارید؟ پاسخ داد: ساکت باش، زیرا اگر حسودان به نیت بد بگویند که من شتری هستم، چه کسی به فکر نجات من خواهد بود تا حال مرا بررسی کند؟ و اگر دارویی از عراق برای کسی که ماری او را گزیده آورده شود، او مرده است. تو نیز از نظر فضیلت، دیانت، تقوا و امانت در وضعیت خوبی هستی، اما بدخواهان در کمین‌اند و کسانی که ادعا دارند، به گوشه‌نشینی پرداخته‌اند. اگر آنچه که زیبایی سیرت توست به گونه‌ای دیگر تعبیر شود و در مواجهه با پادشاه قرار بگیری، آیا در آن شرایط فرصت برای صحبت کردن خواهد بود؟ بنابراین بهتر است که خود را از مقام ریاست دور کنی و به قناعت بپردازی.

# به دریا در، منافع بی‌شمار است

و گر خواهی سلامت، بر کنار است

در کار دریا (بازرگانی، صید و ...) سود بسیار زیاد است ولی اگر ایمنی و دوری از گزند می‌جویی در ساحل بجوی.

# رفیق این سخن بشنید و بهم بر آمد و روی از حکایتِ من در هم کشید و سخن‌هایِ رنجش‌آمیز گفتن گرفت کاین چه عقل و کفایت است و فهم و درایت؟ قول حکما درست آمد که گفته‌اند: دوستان به زندان به کار آیند که بر سفرهٔ همه دشمنان دوست نمایند.

هوش مصنوعی: رفیق این حرف‌ها را شنید و از من روی گرداند و با کلمات رنج‌آور شروع به صحبت کرد که این عقل و فهم چه معنی دارد؟ سخن حکما به درستی بیان شده که گفته‌اند: دوستان در زمان سختی و زندان به کار می‌آیند، زیرا آنها در کنار سفرهٔ دشمنان نیز به دوستی خود ادامه می‌دهند.

# دوست مشمار، آن که در نعمت زند

لافِ یاریّ و برادرخواندگی

هوش مصنوعی: دوستی را به حساب نیاور که فقط در روزهای خوب و خوشی، از دوستی و برادری صحبت کند.

# دوست آن دانم که گیرد دستِ دوست

در پریشان‌حالی و درماندگی

هوش مصنوعی: دوستی را دوست می‌دانم که در زمان سختی و مشکلات، دستِ دوستش را بگیرد و در کنار او باشد.

# دیدم که متغیّر می‌شود و نصیحت به غرض می‌شنود، به‌نزدیکِ صاحب‌دیوان رفتم به سابقهٔ معرفتی که در میانِ ما بود و صورتِ حالش بیان کردم و اهلیّت و استحقاقش بگفتم تا به کاری مختصرش نصب کردند. چندی بر این بر آمد لطفِ طبعش را بدیدند و حسنِ تدبیرش را بپسندیدند و کارش از آن درگذشت و به مرتبتی والاتر از آن مُتَمَکِّن شد. همچنین نَجْمِ سعادتش در ترقّی بود تا به اوجِ ارادت برسید و مقرّبِ حضرتْ و مشارٌاِلیْه و معتمَدٌ عَلَیْه گشت، بر سلامتِ حالش شادمانی کردم و گفتم:

هوش مصنوعی: متوجه شدم که او دچار تغییر شده و نصایح را با نیت خاصی می‌پذیرد. به نزد کسی که در مقام اداره کارها بود رفتم و بر اساس آشنایی قبلی که داشتیم، وضعیت او را شرح دادم و از شایستگی و استحقاقش سخن گفتم تا او را برای یک وظیفه کوتاه منصوب کنند. مدتی گذشت و مردم از لطف طبیعت و تدبیر او خرسند شدند و کار او مورد توجه قرار گرفت و بالاتر از آنچه که بود، ترقی کرد. همچنین ستاره سعادت او در حال پیشرفت بود تا به اوج احترام رسید و در نزد مقام‌های بالا مورد احترام و اعتماد قرار گرفت. بابت سلامتی و وضعیت خوبش شاد بودم و احساس خوشحالی می‌کردم.

# ز کارِ بسته میندیش و دلْ شکسته مدار

که آبِ چشمهٔ حیوان درونِ تاریکی است

هوش مصنوعی: به مشکلات و کارهای دشوار فکر نکن و دل‌خور نباش؛ زیرا حقیقت و زندگی در عمق تاریکی‌ها پنهان است.

# اَلا لایَجْأّرَنَّ اَخُو الْبَلیَّهِ

فَلِلرَّحْمٰنِ اَلْطافٌ خَفِیَّهٌ

هان تا بلا زده فریاد و زاری نکند که خدای را با بنده لطف‌های نهانی است.

# منشین ترش از گردشِ ایّام که صبر

تلخ است ولیکن برِ شیرین دارد

از گردش روزگار غمگین مباش و روی در هم مکش که صبر و شکیبایی اگرچه تلخ و ناگوار است ولی از پیِ آن میوهٔ شیرین کامیابی بدست می‌آید.

# در آن قُربت مرا با طایفه‌ای یاران اتّفاقِ سفر افتاد. چون از زیارتِ مکّه باز آمدم دو منزلم استقبال کرد، ظاهرِ حالش را دیدم پریشان و در هیأتِ درویشان. گفتم: چه حالت است؟ گفت: آن چنانکه تو گفتی طایفه‌ای حسد بردند و به خیانتم منسوب کردند و مَلِک، دامَ مُلْکُهُ، در کشفِ حقیقتِ آن استقصا نفرمود و یارانِ قدیم و دوستانِ حَمیم از کلمهٔ حق خاموش شدند و صحبتِ دیرین فراموش کردند.

هوش مصنوعی: در نزدیکی من، گروهی از دوستان هنگام سفر جمع شدند. وقتی از زیارت مکه برگشتم، در میانه راه به من خوشامد گفتند. وقتی او را دیدم، حالش بسیار آشفته و مانند درویشان بود. از او پرسیدم چه بر او گذشته است. او گفت: همانطور که تو گفته بودی، گروهی به من حسد بردند و مرا به خیانت متهم کردند. پادشاه نیز در بررسی حقیقت قصور کرده و دوستان و یاران قدیمی من به خاطر کلمه حق سکوت کردند و از صحبت‌های گذشته خود غافل شدند.

# نه بینی که پیشِ خداوندِ جاه

نیایش‌کنان دست بر بر نهند؟

آیا ندیده‌ای که مردم در برابر صاحب جاه و بزرگی آفرین‌گویان و دعاکنان دست ادب بر سینه می‌نهند؟

# اگر روزگارش در آرد ز پای

همه عالمش پای بر سر نهند

اگر با دگرگون شدن روزگار، از پای بیفتد، سرش لگدکوب همهٔ مردمان می‌شود.

# فی‌الجمله به انواعِ عقوبت گرفتار بودم تا در این هفته که مژدهٔ سلامتِ حُجّاج برسید، از بندِ گرانم خلاص کرد و مِلْکِ موروثم خاص. گفتم: آن نوبت اشارتِ من قبولت نیامد که گفتم: عملِ پادشاهان چون سفرِ دریاست خطرناک و سودمند، یا گنج برگیری یا در طلسم بمیری.

معنی تا در این هفته....: شاه به مژدهٔ تندرست باز آمدنِ حاجیان، از بند و زنجیر آزادم کرد و مِلکِ میراثی مرا مصادره فرمود و به خود اختصاص داد.

# یا زر به هر دو دست کند خواجه در کنار

یا موج روزی افکندش مرده بر کنار

یا تاجر آسوده و خوش با هر دو دست بغل و دامنش را پر از زر کند، یا گرفتار طوفان شود و موج کالبد بیجان وی را بر ساحل اندازد.

# مصلحت ندیدم از این بیش ریشِ درونش به ملامت خراشیدن و نمک پاشیدن. بدین کلمه اختصار کردیم:

هوش مصنوعی: بهتر دیدم که بیشتر از این به درونش نپردازم و آن را مورد انتقاد قرار ندهم. به همین دلیل به این کلمات بسنده کردیم:

# ندانستی که بینی بند بر پای

چو در گوشت نیامد پند مردم؟

هوش مصنوعی: نمی‌دانی که چگونه زنجیری بر پای توست، چون نصیحت دیگران به گوشت نمی‌رسد.

# دگر ره چون نداری طاقتِ نیش

مکن انگشت در سوراخ گژدم

هوش مصنوعی: اگر تحمل آزار را نداری، بهتر است که خود را در معرض خطر نگذاری و به کارهای خطرناک نپردازی.