از کاخ قاجار تا زندان مدرن؛ تحول قصر در تهران
پیش از آنکه دیوارهای بلند و سلول‌های سرد زندان قصر سر از خاک بردارند، این مکان کاخی قاجاری بود؛ بنایی که در سال ۱۱۷۵ خورشیدی به دستور فتحعلی‌شاه بر فراز تپه‌ای در شمال شرق تهران ساخته شد. قصر قاجار سال‌ها محل ییلاقی شاهان بود تا آنکه به دلایل خرافی و وقایع تاریخی، متروکه ماند و به ویرانه‌ای بدل شد. با روی کار آمدن رضا شاه و نیاز به زندانی مدرن و بزرگ، این قصر متروکه به نقطه عطفی در تاریخ کیفری ایران بدل شد.
ایده ساخت زندان قصر
در سال‌های نخست حکومت رضا شاه، زندان‌های موجود تهران دیگر پاسخگوی جمعیت رو به افزایش زندانیان نبودند. سرتیپ محمد درگاهی، رئیس وقت نظمیه، پیشنهاد داد تا در مکانی وسیع‌تر و مناسب‌تر، زندانی مدرن بنا شود. انتخاب او، قصر قاجار بود؛ مجموعه‌ای وسیع و متروکه که با بودجه‌ای مناسب و سرعتی چشمگیر، به زندان قصر بدل شد.
معماری و امکانات زندان
طراحی زندان قصر را نیکولا مارکوف، معمار روسی، بر عهده داشت. او بنایی ساخت با ۱۹۲ اتاق؛ ۹۶ اتاق پنج‌نفره و مابقی یک‌نفره. علاوه بر این، مریضخانه‌ای با شش اتاق شش‌نفره و شش اتاق یک‌نفره برای بیماران ساخته شد. ظرفیت اولیه زندان ۸۰۰ نفر بود و امکاناتی چون باغ برای تفریح زندانیان، حمام، کارخانه قالیبافی و حتی بخش‌هایی برای کودکان و زنان (در آینده) در نظر گرفته شد.
مراسم افتتاحیه؛ داستانی عجیب
در روز افتتاح، رضا شاه با ابهت نظامی خود وارد زندان شد. سرتیپ درگاهی که خود بانی و مجری ساخت زندان بود، شاه را به بازدید یکی از سلول‌ها دعوت کرد. اما ناگهان رضا شاه، در حرکتی غیرمنتظره، دستور داد سرتیپ درگاهی را به جرم همین دعوت، در همان سلول زندانی کنند! بدین ترتیب، سرتیپ درگاهی نخستین زندانی زندان قصر شد و دو روز را در همان سلولی گذراند که خود ساخته بود. پس از آزادی نیز دیگر هیچگاه به مقام دولتی گمارده نشد.
«اگر تیمسار درگاهی می‌دانست که چرخ روزگار چگونه خواهد چرخید، شاید هیچگاه مسئولیت تبدیل قصر پادشاهان قاجار را به یک زندان قبول نمی‌کرد، چون او خودش به عنوان نخستین زندانی در این زندان به بند افتاد.»
نخستین زندانیان؛ از کمونیست‌ها تا رجال سیاسی
نخستین گروه زندانیان قصر، عمدتاً فعالان سیاسی و کمونیست‌ها بودند. یوسف افتخاری، یکی از اولین زندانیان سیاسی، در خاطراتش از روزهای نخست زندان قصر می‌نویسد: «تختش خوب و رختخوابش تمیز بود… خود ما باغبانی و درختکاری می‌کردیم و…». در این دوران، زندانیان سیاسی مانند نصرت‌الدوله فیروز، سیدجعفر پیشه‌وری و اعضای گروه ۵۳ نفر، از جمله چهره‌های سرشناس محبوس در قصر بودند.
رخدادهای مهم: قتل‌ها، اعدام‌ها و شورش‌ها
زندان قصر در دهه‌های بعد، صحنه‌ی وقایع مهم و خونباری شد. قتل عبدالحسین تیمورتاش (وزیر دربار رضا شاه)، اعدام علیمردان‌خان بختیاری و سردار اسعد بختیاری، بازداشت گروه ۵۳ نفر (از جمله دکتر تقی ارانی)، و مرگ مشکوک محمد فرخی یزدی از جمله رخدادهای مهم این زندان در دوره پهلوی اول بود. در دهه ۲۰ و ۳۰ خورشیدی نیز شورش‌هایی در زندان رخ داد و با ورود متفقین به ایران، بسیاری از زندانیان مشمول عفو شدند.
اصطلاحات و فرهنگ زندان قصر
دو اصطلاح معروف ایرانی، «آب خنک خوردن» و «زیر هشت»، ریشه در زندان قصر دارند. در این زندان، دو رشته قنات با آب زلال وجود داشت که زندانیان از آن می‌نوشیدند و مردم به کنایه می‌گفتند هر کس به زندان قصر می‌افتد، «آب خنک خورده» است. همچنین، معماری زندان با هشتی بزرگ و اتاقی زیر آن برای بازجویی و شکنجه، باعث شد اصطلاح «زیر هشت» برای اتاق بازجویی رایج شود.
زندانیان سرشناس؛ از سیاست تا فرهنگ
در طول دهه‌ها، زندان قصر میزبان بسیاری از چهره‌های برجسته سیاسی، فرهنگی و ادبی ایران بود. نام‌هایی چون:
دکتر تقی ارانی و گروه ۵۳ نفر
عبدالحسین تیمورتاش
علیمردان‌خان بختیاری
قوام‌السلطنه
نصرت‌الدوله فیروز
سیدجعفر پیشه‌وری
دکتر خلیل ملکی، عبدالحسین نوشین، نورالدین کیانوری، محمدعلی عمویی، موسی خیابانی، مسعود رجوی
سرلشکر قرنی، مهندس بازرگان، دکتر سحابی، آیت‌الله طالقانی
شاعران و نویسندگانی چون احمد شاملو، نیما یوشیج، مهدی اخوان ثالث
هر یک از این افراد خاطرات و روایت‌هایی از روزهای زندان قصر به یادگار گذاشته‌اند؛ از شکنجه و بازجویی‌های طاقت‌فرسا تا دوستی‌ها و همدلی‌ها در سلول‌های تاریک.
