ایرانی‌ها از قدیم قلم و مرکب و مهر همراه داشتند/ قلمدان در ایران سه هزار سال سابقه دارد/قدیمی‌ترین مینیاتور از دورۀ عباسیان در بغداد مانده
سرویس تاریخ «انتخاب»: سفرنامه کازما، سفرنامه خاطرات آکی ئوکازما، نخستین وزیرمختار ژاپن در ایران است. ایران خاطرات از سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ ادامه دارد. کتاب فوق با ترمه دکتر هاشم رجب‌زاده، از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال ۱۳۸۰ به چاپ رسیده است.
نگارگری
نقاشی و صورت‌نگاری هم به علت نهی آن در احکام اسلامی چندان پیشرفت نکرد. اما در این دوره نگارگری در هند بیش از ایران ترقی یافت. در ایران از روزگار شاه عباس بزرگ نگارگران با این که در شمار اندک بودند، با کشیدن تصاویری به سبک نقاشی خاور دور که تفاوت دور و نزدیک در آن نموده نمی‌شد، یا سایه روشن نداشت - نقاشی را پویا نگه داشتند؛ و در دوره متأخر در نقاشی رنگ و روغن به شیوۀ اروپا طبع آزمودند. این، هنر چنانکه ازین پس یاد خواهم کرد، در ایران ترقی چشمگیری یافت.
قلمدان‌سازی
از هنر‌هایی که با نقاشی رابطه نزدیک دارد قلمدان‌سازی است. برای نوشتن به، فارسی، قلم نی و مرکب به کار می‌برند در، قدیم دیوانیان و همه اهل داد و ستد همیشه قلمدان همراه داشتند. در صحیفه حزقیال نبی از اجزای عهد عتیق شده تورات می‌یابیم که دست کم از سه هزار سال پیش از قلمدان استفاده می‌شـده است.
از قدیم در خاور زمین مردم می‌بایست همیشه قلم و مرکب و کاغذ و مهر همراه داشته باشند. امروزه هم در ایران برای تسجیل اسناد و نامه‌ها همیشه مهر با خود دارند. مرکب را در دوات فلزی راست گوشۀ کوچک که سرپوش دارد میریزند و آن را با قلم در جعبه‌ای همچون تیردان باریک و دراز (= قلمدان) می‌گذارند. این جعبه گاهی فلزی است، اما بیشتر از چوب یا کاغذ فشرده است که رویش را لاک می‌گیرند و به نقش و‌نگار ظریف می‌آرایند. روی قلمدان‌های عتیقه در میان نقش گل و بوته یک شعر یا عبارت مناسب هم نوشته است، و نیز تاریخ و جای ساخت و ترقیم و تذهیب آن روی قلمدان‌های نفیس قدیم که شاهکار هنری است.
هر هنرمند جعبه ساز و لاک کار و نقاش و مذهب یک یک نام امضا و تاریخ کار خود را نگاشته‌اند تا همین چندی پیش مردم قلمدان به بند کمر یا پر شالشان داشتند. بیشتر قلمدان‌هایی که یافتم و گرد آوردم به بلندی حدود ۳۰ سانتیمتر و پهنای دو تا چهار سانتیمتر است و هر دو سر آن انحنا دارد و مانند سر ترن متروی فرانسه گرد است و دو سویش هم در بالا کمی انحنا دارد. جعبه تویی آن مانند کشویی از یک سر قلمدان بیرون می‌آید و جای دوات چینی در سرا آن است.
می‌گویند که خوشنویسان درجه یک هم خط‌هایی بر قلمدان نوشته بودند نقش زیبا و استادانه روی قلمدان‌ها بیشتر پرده‌های عشقی یا صحنه‌های شکار شاهانه یا داستان سلحشوران و قهرمانان یا گل و پرنده است.
این تصویر‌ها به خلاف پرده‌های نقاشی به واقعیت نزدیک است و طبیعی و گیرا می‌نماید. آیینه و جعبه هم با زیب و نقاشی ساخته می‌شود جعبه‌ای را که گویا جای ابزار و اسباب جراحی بوده است یافتم و. گرفتم نقش روی آن مانند کار روی قلمدان است، اما نوشته‌اش هیچ تعریف ندارد. با این که به نظر کار ایران می‌آید و روی اسباب جراحی نقش و‌نگار داده‌اند کلبتین آن برای دندان کشیدن، یا اسباب فلزی دیگرش با ابزار (دقیق) پزشکی نوین مقایسه شدنی نیست.
مینیاتور
مینیاتور بر تارک هنر‌های ایران می‌درخشد. مینیاتور شیو‌های یکسره خاوری در نقاشی است و هر چند که از نظرگاه نگارگری غربی نه فقط فاقد بعد نمایی که دارای کمبود‌های دیگر است ارزش هنری بس والا دارد.
در مینیاتور، هم چنانکه در پرده‌های طومار مانند نقاشی قدیم ژاپن، گاهی تصویر‌ها چنان ریز و دقیق است که دیدن آن به ذره بین نیاز دارد. بسیار می‌شود که در نقاشیای به قطع حدود بیست در هفت یا هشت سانتیمتر، ۵۰ و حتی ۱۰۰کس نموده شده‌اند و با چنان جزء پردازی که خال صورت آنها هم پیداست.
در مینیاتور‌هایی که صحنه‌های نبرد و مانند آن (شکار و.) را نشان دهد، هر یک از می‌چهره‌ها به حالت و رفتار دیگر تصویر شده است موزه‌ها یا مجموعه‌داران مشهور اروپا و آمریکا به داشتن این نقاشی‌های نفیس و کمیاب می‌بالند، اما شمار مینیاتور‌هایی که امروزه در ایران مانده اندک است در کتاب‌های کهنه، فارسی که پیشتر وصف آن را گفتم هنوز شماری مینیاتور که تاکنون از میان کتاب بیرون نکشیده و نفروخته‌اند مانده است. من هم حدود ده قطعه از این مینیاتور‌ها را به دست آوردم.
برای داشتن یکی از این مینیاتور‌ها کتابی کهنه را یکجا خریدم. کار اصیل قدیم در میان اینها دو - سه قطعه بود و مانده آن آسیب دیده و معیوب یا مرمت شده یا ساختگی و کار جدیدتر است این کیفیت به یک نگاه فهمیده می‌شود، و در می‌یابیم که هنر صورتگری تا چه پایه افول کرده است. می‌گویند که قدیم‌ترین مینیاتور از دورۀ عباسیان در بغداد مانده و متعلق بـه حدود سال یک هزار و دویست میلادی حدود ۶۰۰ هجری، و تأثیر نقاشی بیزانس رومی در آن پیداست هولاگوخان نواده چنگیز و برادر کهتر منگوقا آن در میانه سیزده میلادی هفتم هجری به بغداد تاخت و آثار هنر عرب را از میان برد. اما آمدن او و مغولان بر عکس در هنر ایران اثر مثبت داشت و مینیاتور ایرانی رفته رفته پدید آمد و بالنده شد. شروع این تکوین در ترکستان بود، و شیوه نقاشیای که در اینجا برآمد و از صورتگری چینی مایه گرفته بود و ارزش هنری والا و گرانسنگ داشت به سراسر ایران گسترش یافت.
