فلزکاری، پیکرتراشی، خاتم کاری و صنایع دستی از نگاه سفیر ژاپن
سرویس تاریخ «انتخاب»: سفرنامه کازما، سفرنامه خاطرات آکی ئوکازما، نخستین وزیرمختار ژاپن در ایران است. ایران خاطرات از سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ ادامه دارد. کتاب فوق با ترمه دکتر هاشم رجب‌زاده، از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال ۱۳۸۰ به چاپ رسیده است.
فلزکاری
صنعت و هنر فلزکاری از پیش از روزگار صفویان پیشرفت بسیار کرد. سلاح‌هایی مانند زره، کلاه، خود شمشیر و دیگر ابزار از نخستین نمونه‌های این ساخته‌های هنری است. در میان ساخته‌های فلزی و آثار هنر فلزکاری چیز‌های کوزه و گلدان و تشت و دیگر اقلام اثاثه خانه با ساخت ممتاز و طرح و نقش‌های گوناگون دیده می‌شود.
این هنر نیز پس از برآمدن صفویان به اوج رسید. امروز هم در یک راسته بازار اصفهان صنعتکاران نقش پرداز روی طلا و نقره و مس و برنج و دیگر فلز‌ها کارگاه و مغازه دارند در ساخته‌های هنری، مسین شهر دمشق هنوز معروف است، اما روزگاری بود که ساخته‌های شهر‌های ایران دست کمی از کار‌های دمشقی نداشت.
از نمونه این ساخته‌ها دسته شمشیر کهنه و طرائف دیگر است. با چنان زیبایی و ظرأفتی که در نظر اول آن را با گلدوزی زیبای ابریشم اشتباه میکنند. نیز هنوز می‌توان اینجا و آنجا خاتم کاری ظریف و کلاه خود و سپر زینت یافته با نقش‌های دقیق هنری دید ساخته‌های زینتی فلزی که با قلمزنی در سینی برنجی نقش‌های ظریف و زیبا درآورده‌اند و نیز ظروف نقره که روی آن با مته نقش داده‌اند، هنوز هم چندان گران نیست هنر ترصیع، فلز که مانند زربفت و با خط‌های طلا و نقره و مس بر زمینه فلز دیگر نقش و‌نگار می‌اندازند نیز از طریق اعراب به اروپا برده شد. از صنایع دستی فلزکاری که همه جا می‌شود یافت سرقلیان است.
درباره کوزه قلیان پیشتر یاد شد سر قلیان که جای آتش و تنباکو است، کم و بیش به اندازه فنجان چای خوری ژاپنی است که روی آن قلمزنی یا میناکاری کرده یا جواهر نشانده‌اند. روی شماری ازین سرقلیان‌ها صحنه شکار یا رقص یا نقش اسلیمی با قلم یا مینا ساخته یا زمرد و فیروزه نشانده‌اند که کاری بسیار زیبا و ظریف می‌نماید. بدل این سرقلیان‌های قدیمی امروزه ساخته می‌شود. اما هنوز می‌توان در عتیقه فروشی‌ها سرقلیان‌های اصیل قدیمی پیدا کرد فیروزه که محصول ویژه ایران است برای زیب و زینت‌های گوناگون به کار می‌آید گاهی این سنگ را خرد میکنند چنان که در ساختن زیور آلات با طرح موزاییک آن را حتی در ساختن مینیاتور به کار برده‌اند. خود در عتیقه فروشی‌ها سه چهار شاهکار هنری سرقلیان پیدا کردم و گرفتم، که همیشه به جای زیر سیگاری به کار می‌بردم.
هنوز آثار صنایع دستی می‌سازند، اما جنبۀ هنری آن کمتر به پایه ساخته‌های قدیم می‌رسد از روی اتفاق چراغ پایه برنجی کهنه که زیر و بالای ستون پایه‌اش پیکره‌سازی شده بود پیدا کردم و بسیار خوشحال شدم هرچند که این چندان عتیقه نبود به موزه‌های اروپا که برویم می‌توانیم آثار نفیس صنایع دستی ایران را ببینیم.
در این میان ساخته‌های نقره یا مس با طرح و نقش عالی، مانند مجموعه یا سینی بزرگ غذا یا چیز‌های تزئینی و مجسمه‌های هنری هست. فن پرداخت فلزات چندان رشد نکرده، اما هنر میناکاری و کاربرد مینا در صنایع دستی از سیصد سال پیش همچنان مانده است روی مس یا برنج میناکاری - بیشتر به رنگ آبی تیره و لاجوردی - میکنند که گاه با طلا و نقره کاری آمیخته است. مینای هفت رنگ هم زیاد است؛ اما امروزه مینای هفت رنگ کار اصیل و قدیم کم پیدا می‌شود.
پیکر تراشی - ساخته‌های هنری از چوب
نمونه‌های عالی پیکر تراشی بقایای باستانی نقش برجسته منقور بر دیواره کوه‌ها، ساخته‌هایی است که در تخت جمشید می‌بینیم جز اینها، آثاری همچون تکه سفال‌های با نقش برجسته لعابدار که از کاخ شوش به دست آمده (گواه تاریخ این هنر است).
پیکر تراشی از کهن‌ترین هنر‌های ایران بوده، اما به احتمال بر اثر منع تصویر‌نگاری و پیکر‌سازی در اسلام مرمر تراشی در روزگاران بعد چندان پیشرفت نکرده است فقط کنده کاری روی چوب ترقی چشم‌گیر کرده است، و به خصوص در ساخته‌های خاتم کاری آثار نفیس و زیبا بسیار است، اما صندوق‌های چوبی، یا جعبه‌های ساخته از چوب در ایران امروزه در دنیا در نازل‌ترین سطح است.
با این همه روی این صندوق‌های خش رختدان یا یخدان نقش و‌نگار گیرایی می‌دهند که نمودار ذوق ایرانی است گونه‌ای کار موزاییک با چوب هست که آن را در شیراز خاتم کاری می‌نامند در این صنعت دستی با کنار هم نهادن قطعه چوب‌های بسیار کوچک و ظریف و چیدن سی و پنج تا چهل تکه چوب در سطحی به اندازه ۶×۹ میلیمتر با نقش‌های هندسی طرح موزاییک زیبایی پدید می‌آورند.
در خاتم کاری روی یک تار قدیمی در سطح ۳ میلیمتر مربع ۴۳۸ تکه ریز خاتم کار شده و نقش هندسی بسیار دقیقی ساخته است لطف و ظرأفت این کار‌های ذوقی، چین و شکن موج زر و سیم را بر دریای آرام گرفته در مهتاب بهاری به یاد می‌آورد.
