مردم ایران از ابتدایی‌ترین سال‌های حیات خود تا دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، امواج بسیاری از بیماری‌های واگیردار را از سر گذرانده‌اند. آنچه دوره ناصری را از سایر دوره‌ها متمایز می‌کند قرارگیری ایران در مسیر تحولات جهانی علم است. در این دوره اتفاقاتی نظیر ورود مسافران خارجی به‌ویژه پزشکان به ایران، اعزام دانشجویان به کشورهای اروپایی برای تحصیل طب، تأسیس نهادهای آموزشی جدید علی‌الخصوص دارالفنون و مجلس حفظ الصحه، استخدام اساتید پزشکی اروپایی، ترجمه متون، رقابت سیاسی قدرت‌های خارجی در عزل و نصب پزشکان درباری و به‌ویژه چاپ روزنامه‌ها به عنوان وسیع‌ترین منبع اطلاعاتی در مورد زندگی توده مردم منجر شد تا در جریان مواجهه ایرانیان با مفاهیم جدید دنیای غرب، وضعیت پزشکی و ذیل آن بیماری‌شناسی در ایران دچار تحول و به بیانی بهتر چرخشی معنادار شود.
این چرخش منجر شد تا پزشکی دوره اسلامی _آن چه تحت عنوان طب سنتی شناخته می‌شود_ با پزشکی مدرن رخ‌به‌رخ شود. ورود پزشکی جدید، پزشکی دوره اسلامی و دستاوردهای آن را به چالش کشید. در این مواجهه پزشکی دوره اسلامی و پزشکی مدرن برای بقا در ایران وارد رابطه‌ای دوسویه شدند. رفت‌وآمد میان پزشکی مدرن و پزشکی دوره اسلامی باعث تغییر رویکرد نسبت به بیماری‌ها در میان پزشکان، روشنفکران و به‌ویژه حاکمیت در دوره سلطنت ناصرالدین شاه شد.
معرفی کتاب؛ مواجهه جامعه ایران با پزشکی مدرن
کتاب «پزشکی مدرن در ایران عصر قاجار؛ بیماری‌های واگیر دوره ناصری» با انتخاب دوره ناصری به‌عنوان نخستین دوره چاپ روزنامه‌ها در ایران با بررسی بیش از ۱۸ هزار برگ روزنامه در کنار سایر منابع به‌جای‌مانده از این دوره در تلاش است تا برای نخستین بار از دیدگاه تاریخ اجتماعی پزشکی فراگیری بیماری‌های واگیردار در میان تودۀ مردم ایران را مورد تدقیق قرار دهد. آنچه در این نوشتار مورد تأکید است، نه‌فقط سیر روایی اوج و فرود بیماری‌ها، بلکه روشن ساختن رویکرد مردم و حاکمیت در مواجهه با تجربه بدیع پزشکی مدرن است.
فصل اول نگاهی اجمالی دارد بر چگونگی مواجهه جامعه ایران با تمدن جدید و ذیل آن پزشکی مدرن تا از دریچۀ نگاه به تغییرات اجتماعی و نهادسازی‌های مدرن نظیر ساخت مدارس، مجالس حفظ‌الصحه و به‌ویژه روزنامه‌ها، خاص بودن دوره ناصری در موضوع تحولات علمی و پزشکی را به بحث گذارد. سپس جایگاه پزشکی و بیماری‌شناسی در تمدن جدید، رویارویی پزشکان دوره اسلامی با پزشکی مدرن روایت می‌شود تا دریابیم که این رویارویی در بحث برخورد با بیماری‌های واگیردار از جنس تقابل بوده است یا دیالکتیک و پیوند.
فصل‌های دوم تا پنجم با بررسی منابع به‌جای‌مانده به‌ویژه روزنامه‌های این عصر که تاکنون تحقیقی عمیق در بحث بیماری‌شناسی در آنها صورت نگرفته، در پی آن است تا اطلاعاتی بدیع درمورد شمار بیماری‌های واگیردار، دامنه جغرافیایی فراگیری آنها در ایران و جهان، مسیر حرکت بیماری‌ها و همچنین اقدامات سامان‌یافته در جهت تشخیص، درمان، پیشگیری و کنترل بیماری‌ها را به مخاطب ارائه کند.
در نهایت در فصل پایانی تلاش شده است تا با ارائه تصویری روشن از هر بیماری در چهار بعد تشخیص، درمان، پیشگیری و کنترل به‌عنوان سنگ محک تحولات این دوره، گذار از پزشکی دوره اسلامی به پزشکی مدرن در بستر بیماری‌شناسی عصر ناصری تحلیل شود.
درگیری حاکمیت و توده مردم با بیماری‌ها
الگوی بررسی بیماری‌ها در چهار لایه تشخیص، درمان، پیشگیری و کنترل ابداع مولف است. عالی‌ترین سطح تحلیل اطلاعات در ارتباط با هر بیماری شامل چهار سطح تشخیص، درمان، پیشگیری و کنترل است که برای برخی بیماری‌ها نظیر سل و هاری در دسترس است اما ممکن است برخی بیماری‌ها فاقد اطلاعات کافی در هر چهار سطح باشند. این الگو از ادراک تقابل میان پزشکی دوره اسلامی و پزشکی مدرن در بحث شناسایی بیماری‌های واگیردار حاصل شده است تا نشان دهد که در هر بیماری غلبه با کدام جبهه بوده است، پزشکی دوره اسلامی که با توجه به مشاهده علائم بیرونی بیمار تنها در سطوح شناخت و درمان فعالیت می‌کرده یا پزشکی مدرن ابزارمند که بر شناخت علل درونی بیماری تاکید داشته و در چهار سطح تشخیص، درمان و به ویژه پیشگیری و کنترل فعالیت داشته است.
این نوشتار با تشریح ۲۴ بیماری واگیر یافت‌شده در روزنامه‌های این عصر در پی آن است تا متأثر از وضعیت فراگیری این بیماری‌ها، میزان درگیری حاکمیت و توده مردم با بیماری‌ها را در جغرافیای وسیع ایران شناسایی کند و به این پرسش‌ها پاسخ دهد که: نخست، کدام بیماری‌های واگیردار در گسترۀ جغرافیایی ایران شایع بوده و هر بیماری در چهار زمینه تشخیص، درمان، پیشگیری و کنترل در چه وضعیتی قرار داشته‌اند؟ دیگر اینکه غلبه کدام جبهه ـ پزشکی دوره اسلامی یا پزشکی مدرن ـ در جریان درمان بیماری‌ها بیشتر بوده است؟
پاسخ به این پرسش‌ها زمینه پاسخ به پرسش اصلی این پژوهش را فراهم می‌آورد: رویکرد حاکمیت، پزشکان و مردم عادی در زمینه بیماری‌شناسی در ایران عصر ناصری تا چه حد متأثر از پزشکی مدرن بوده است؟
