همشهری آنلاین- علیرضا برازجانی: حکیم عمر خیام نیشابوری شاعر و فیلسوف بزرگ زاده نیشابور بود و در همان شهر هم دیده از جهان فروبست و به خاک سپرده شد، اما رباعیات او هنوز هم در شرجی ساحل بوشهر، گرمابخش محافل خانوادگی و آیین‌های سنتی است. خیامی بخشی از موسیقی محفلی بندر بوشهر و در موسیقی نواحی ایران منحصربه‌فرد است و با یزله‌خوانی از فرم‌های کهن موسیقی بوشهر همراهی می‌شود. خیامی‌خوانی بوشهری‌ها در سال ۱۳۹۳ در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسید.
شادی به سبک خیام
آنچه که رباعیات خیام و سبک خوانش آن را در این خطه ماندگار کرده، تلفیق سروده‌های این شاعر با موسیقی سنتی بوشهر و البته همراهی پرشور و احساسی مردان و زنان فارغ از سختی روزگار و گرمای طاقت فرسای جنوب از غم زمانه است که به شادی ابیات خیام پناه می‌برند تا از چند صباح گذران عمر بهره ببرند.
به گواه کارشناسان، گرایش بوشهری‌ها به رباعیات و سروده‌های خیام نیشابوری را می‌توان به اقلیم و نوع آب‌وهوا یا به عبارتی «جبر جغرافیایی» مرتبط دانست. چنانچه در کتاب «الِعبَر» اثر «ابن خلدون» نیز به آن اشاره شده است: در میان مردمان مناطق با آب‌وهوای گرم، عاطفه نقش مهم و بسزایی دارد و مردمان این مناطق، از نظر موسیقیایی، نیازمند ریتم‌های تندتری هستند.
اما از این مهم تر شاید بتوان از وجود شاعران بومی که دوبیتی‌های آنها نقش پررنگی در زندگی و زمانه مردمان جنوب دارد برای تثبیت جایگاه رباعیات عمرخیام نام برد؛ شاعرانی مثل فایز و مفتون. دوبیتی های آنها امروزه در قالب شروه‌خوانی و همنوازی نی با آهنگی حزین و سوزناک پای ثابت محافل و انجمن‌های بوشهر است.
۲ قرن خیام‌خوانی
از تاریخچه دقیق خیامی یا خیام‌خوانی در بوشهر اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما بنا به روایتی اجرای این سبک تقریبا دو قرن قدمت دارد.
نوای گرم خیامی با چهار سبک متفاوت و در مقام «شکی» اجرا می‌شود و در تکمیل سازهایی چون نی انبان، نی هفت‌بند، فلوت، نی جفتی، تنبک یا ضرب، از دست زدن همراهان یا بزم‌نشینان استفاده می‌کنند. این نوع از موسیقی بومی با فراز و فرود و تغییر ملودی همراه است تا یکنواخت و خسته‌کننده به نظر نرسد و برعکس، هیجان بیشتری بر آن حاکم شود.
نوازنده نی‌جفتی در شروع مراسم خیام‌خوانی، اغلب قطعه «حاجیونی» را می‌نوازد و خواننده به‌عنوان پیش‌درآمد، آوازی مشابه «بیات ترک» اجرا می‌کند. در ادامه و با همراهی ضرب و فلوت، ملودی پرشور و هیجان «شِکی» توسط جفتی‌زن اجرا می‌شود و بر بستر این ملودی، خیام خوانی با دست زدن و هم‌خوانی گروهی شکل می‌گیرد.
مراسم خیامی معمولا از دو بخش تشکیل می‌شود؛ در ابتدا یکی از رباعیات منسوب به خیام را خوانده و در ادامه به اجرای «یَزله» یا همان «هلل‌یوس» می‌پردازند که از فرم‌های کهن موسیقی بوشهری است و ریتم تندتری دارد. شَپ زدن (دست زدن) بخش دیگر این مراسم را شامل می‌شود و پس از آن، دو یا چند رباعی دیگر را می‌خوانند و حاضران تکرار می‌کنند. گاه رقص‌های آیینی نیز چاشنی این محافل می‌شود.
جفره علیباش، پاتوق خیام خوانان
«علی نیک‌رای فرد» از اهالی جفره علیباش بوشهر است با یادآوری خاطرات ۳دهه قبل که پدرش با بزرگان و هنرمندان بوشهری خونه قدیمی آبا و اجدادی را با انواع و اقسام نمادهای فرهنگی و سنتی بوشهر قدیم آراسته کرده و بانی مجالس خیامی بود به همشهری می‌گوید: در اتاق مجلسی عمارت قدیمی پدری در جفره علیباش، شب‌نشینی اهالی و همسایگان با خیام‌خوانی همراه بود و آن چنان این محفل پررونق بود که از سر شب تا دیروقت ادامه داشت. البته در کنار خیام‌خوانی، مقتل‌خوانی (مختارخوانی) شروه‌خوانی هم برگزار می‌شد.
او که پدربزرگش کدخدای جفره علیباش بود توضیح می‌دهد که پدربزرگ و مادربزرگش با برپایی مجالس مختلف در حفظ و انتقال این میراث ناملموس بوشهر نقش پررنگی داشته‌اند.
نیک‌رای فرد با بیان اینکه در خانواده‌شان به دلیل صدای خوب مداحی، روضه‌خوانی، خیام‌خوانی، بیت‌خوانی، لالایی خوانی رواج دارد، می‌افزاید: در بعضی از کافه‌ها اجراهای نازل و بی کیفیت از خیامی را می‌بینیم که با هدف کسب درآمد انجام می‌شود. ترویج این نوع از خیام خوانی در درازمدت می‌تواند آسیب فراوانی به این میراث بزند. در حال حاضر عبدالحسین سلیمانی پور در زمره کسانی است که خیام را بر اساس اصول و چهارچوب فنی و اصیل خود درست اجرا می‌کند.
از خیامی تا بیات بوشهر...
رئیس انجمن موسیقی بوشهر هم می‌گوید: بیات‌ها در تاریخ و رپرتوار موسیقی ایران، جایگاه و منزلتی خاص دارند و به جرات می‌توان گفت در درک و دریافت ساختاری و نواختاری ردیف دستگاهی موسیقی کلاسیک ایران لازم‌الاجرا هستند. بیات اصفهان، بیات ترک یا زند، بیات شیراز، بیات تهران، بیات راجع و ... که با مشخصات موسیقیایی خاص خود و در مد و فاصله مشخص و معین موسیقی مربوطه اجرا و شنیده می‌شوند و گردش ملودی و نغمگی‌های همان بیات را بیان می‌کنند.
حماسه حق پرست می‌افزاید: اگر خیامی (یا خیام‌خوانی) در رپرتوار و کارگان موسیقی بوشهر یک انگاره و گوشه نمایانده و شناسانده شود با توجه به لحن و نیز روند ملودیک که نشانگر موسیقی در یک زیست بوم و جغرافیای معلوم و معین است، دورِ ضربی و ریتمیک مربوطه حس و حال و هوای جنوبگان موسیقی را در اذهان متبادر می‌کند. در این صورت از آغاز تا پایان اجرا را می‌توان منحصر به فرد دانست و لحن و لهجه موسیقی بوشهر را در آن انگاره و گوشه، گوش فرا داد و بارها دید و شنید. از همین رهگذر پربیراه نگفته‌ایم اگر خیامی را یک بیات دیگر در موسیقی ایرانی بدانیم و بنامیم؛ آری؛ بیات بوشهر.
فیلم خیام خوانی بوشهری ها را ببینید:
