به گزارش خبرنگار مهر، سه دهه پس از خودکفایی ادعایی صنعت برق، هنوز مهم‌ترین بخش‌های تجهیزات کلیدی، از توربین و ژنراتور گرفته تا سیستم‌های کنترل مرکزی، عمدتاً وارداتی است یا صرفاً مونتاژ می‌شود. پروژه‌های مونتاژکاری، بدون انتقال فناوری مادر، و شتاب‌زدگی در اجرای قراردادها، ساختار فناورانه کشور را بیش از همیشه آسیب‌پذیر کرده است. برآورد سندیکای برق نشان می‌دهد که طی ده سال اخیر، تنها حدود ۱۴ درصد قطعات حساس و high-tech در خطوط تولید برق ایران واقعاً بومی‌سازی شده‌اند.
دامنه بحران؛ برآوردهای عددی
اختلال زنجیره تأمین: با تشدید تحریم‌ها از ۱۳۹۷، تعداد پروژه‌های متوقف‌شده به دلیل نبود قطعات اصلی، به‌شدت افزایش یافته؛ در سال ۱۴۰۲، حدود ۷۰ پروژه نیروگاهی به دلیل عدم دستیابی به قطعات راهبردی، تعلیق شد.
وابستگی به ۵ کشور اصلی: بر اساس آمار انجمن سازندگان تجهیزات، بیش از ۷۵ درصد تجهیزات حساس نیروگاهی از چین، آلمان، ایتالیا، ترکیه و کره جنوبی وارد می‌شود و حتی پروژه‌های بومی‌سازی نیز عموماً مونتاژ قطعات وارداتی است.
توقف پروژه‌های کلید به دست: بسیاری از توربین‌های کلاس F و H، کنترلرهای پیشرفته، GISها و سیستم‌های حفاظتی عملاً خارج کنترل تولید داخلی‌اند و ساختشان صرفاً در حد مونتاژ است؛ همین امر باعث شده کوچک‌ترین اختلال در واردات یا ایجاد تنش سیاسی، شبکه توزیع را دچار بحران کند.
آسیب‌شناسی چرایی عدم شکل‌گیری بومی‌سازی
۱. فضا در اختیار واردکننده‌ها: سیاست تعرفه و حمایت، به جای حمایت از تولید واقعی، واردکننده‌ها و مونتاژکارها را ثروتمند کرده است؛ شرکت‌های دانش‌بنیان امکان رقابت، جذب سرمایه و توسعه فناوری ندارند.
۲. انتقال فناوری ناقص: بسیاری از قراردادهای خرید تجهیزات پیشرفته، بدون الزام انتقال فناوری یا تربیت نیروی انسانی اجرا شده؛ نتیجه، وابستگی کامل صنعت به قطعات خارجی و خروج ارز گسترده بوده است.
۳. عدم هم‌افزایی بین دانشگاه و صنعت: پروژه‌های مشترک دانشگاهی برای تولید دانش‌بنیان قطعات حساس عمدتاً روی کاغذ مانده و حمایت جدی و سرمایه‌گذاری بلندمدت صورت نگرفته است.
۴. فرار مغزها و فرسایش شرکت‌های تخصصی: به دلیل بی‌انگیزگی و سیاست‌های رانتی، بسیاری از شرکت‌های خصوصی با توان R&D تعطیل یا مهاجرت کردند. همین امروز ده‌ها پروژه دانش‌بنیان برق به خارج کشور منتقل شده یا متوقف شده‌اند.
نگاه بلندمدت: چرا مونتاژ راه نجات نیست؟
صنعت برق طی ۲۰ سال گذشته هر بار به بهانه سرعت اجرا، سراغ مونتاژ تجهیزات خارجی رفت؛ غافل از اینکه بدون دانش ساخت، هیچ امنیتی وجود ندارد. تجربه بحران‌های اخیر نشان داد در حمله سایبری یا تحریم، سازندگان قطعات از ارائه حتی نرم‌افزارهای پشتیبان امتناع می‌کنند و شبکه برق فلج می‌شود.
سید امیر فرهمند مدیر یک شرکت دانش‌بنیان تجهیزات برق و فعال حوزه صادرات فناوری در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: نظام سیاست‌گذاری برق از ابتدا اصل را بر «پاسخ سریع به نیاز» گذاشته و نه «اقتدار فناورانه». انحصار واردات و ساختار مجوزهای دولتی، عملاً فضا را برای تولید ملی تنگ کرده است. شرکت‌های کوچک دانش‌بنیان نه امکان رقابت مالی دارند نه حمایت واقعی می‌شوند. مدل حمایت هم به نحوی است که اپراتور یا واردکننده، همیشه در اولویت بهره‌مندی است.
وی در پاسخ به این سوال که آیا نمونه موفقی از بومی‌سازی واقعی داشتیم؟ تصریح می‌کند: بله، اما در مقیاس‌های کوچک. مثلاً برخی شرکت‌های خصوصی ظرف چند سال، موفق به ساخت قطعات خاص توربین یا سیستم‌های impulse protection شدند، اما چون حمایت حقوقی و مالی نشدند، نتوانستند پروژه را به سری تولید برسانند. در مقابل، کسانی که تخصص کافی نداشتند صرفاً با دریافت ارز، پروژه را به مونتاژ کاهش دادند.
به گفته این کارشناس انرژی اگر یک مدت کوتاه تأمین قطعه استراتژیک مختل شود، عملاً صدها واحد تولیدی و شبکه توزیع خاموش می‌ماند. از آن بدتر: ما هنوز نرم‌افزار و سیستم‌های اتوماسیون را هم خریداری می‌کنیم. کوچک‌ترین اختلال، سیستم حفاظتی و ایمنی کل شبکه ملی را تهدید می‌کند.
وابستگی چند دهه‌ای به واردات، نبود یک نظام ملی توسعه فناوری برق و حاکمیت مدل‌های رانتی و فاقد شفافیت، صنعت برق ایران را به شدت آسیب‌پذیر و حتی در معرض «خاموشی فناورانه» قرار داده است. تا وقتی سیاست بومی‌سازی جدی و هدفمند با الزامات سخت‌گیرانه اجرا نشود، امنیت انرژی کشور به شدت تهدید می‌شود.
